ملازمۀ قصر صوم و صلوة

توضیحات

:::

دسته: نقد و نظر |

منتشر شده در شنبه, 20 فروردين 1401 11:54 |

نوشته شده توسط سید مرتضی ابطحی |

بین روزه و نماز ارتباط مستقیمی وجود دارد[1]؛ بر اساس احکام فقهی، در هر مکانی که روزه ماه رمضان بر مکلّف واجب نباشد، نماز نیز شکسته است؛ و هر کجا نماز شکسته باشد، روزه گرفتن نیز صحیح نیست. در صحیحۀ معاویة بن وهب از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است: «وقتی نمازت شکسته شد، افطار می‌کنی؛ و زمانی که افطار کردی، نمازت را شکسته می‌خوانی»[2]. البته این حکم دو استثناء نیز دارد:

الف) اماکن چهارگانه

در اماکن چهارگانۀ مسجد الحرام، مسجد النبی، مسجد کوفه و حائر حسینی اگر چه وجوب روزه از گردن مسافر برداشته می‌شود، ولی در مورد نماز مخیّر بین قصر و اتمام است. مشهور فقها قول به تخییر را پذیرفته‌اند[3]؛ اما در مقابل مشهور، شیخ صدوق[4] قائل به تعیّن قصر بودن نماز، و سید مرتضی در جمل[5] قائل به تعیّن تمام بودن نماز شده‌اند. بازگشت اختلاف اقوال علما به اختلاف ادلۀ حکم است. در این مسأله با سه دسته از روایات مواجهیم که در ادامه بررسی می‌شود:

دستۀ اول: روایات ظاهر در تعیّن تمام. در صحیحۀ حمّاد از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است: از جمله مخزون‌های علم خداوند، تمام خواندن نماز در موطن‌های چهارگانه؛ یعنی حرم خدا، حرم رسولش، حرم امیرالمؤمنین(ع) و حرم حسین بن علی(ع) است.[6]

همچنین عبدالرحمن بن حجّاج در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام دربارۀ تمام خواندن نماز در مکه و مدینه سؤال کرده است که آن حضرت در پاسخ فرموده‌‎اند: نمازت را تمام بخوان، اگر چه یک نماز بیشتر در آنجا نخوانده باشی.[7]

در روایات دیگری نیز تصریح به این مضمون می‌شود.[8]

دستۀ دوم: روایات ظاهر در تعیّن قصر. در تعدادی از روایات تصریح به وجوب قصر در اماکن چهارگانه شده است. از جمله معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام درباره شخصی سؤال می‌کند که وارد مکه شده است و احرام بسته است، آن حضرت می‎‌فرماید: بنابر این تا زمانی که مُحرِم است، باید نماز را شکسته بخواند.[9]

همچنین در روایت دیگری محمد بن اسماعیل بن بزیع از امام رضا علیه السلام درباره تمام یا شکسته بودن نماز در مکه و مدینه می‌پرسد، آن حضرت در پاسخ می‌فرماید: تا زمانی‌که قصد اقامت ده روز نکند، نمی‌تواند نماز را شکسته بخواند.[10] در روایت دیگری از امام رضا علیه السلام درباره نماز در حائر حسینی سؤال می‌شود که آن حضرت، نماز در حائر را شکسته می‌دانند.[11]

دستۀ سوم: روایات قائل به تخییر. برای نمونه در روایتی که علی بن یقطین از امام کاظم علیه السلام نقل می‌کند، دربارۀ نماز در مکه سؤال می‌کند و آن حضرت می‌فرماید: هر کس بخواهد تمام بخواند و هر کس بخواهد شکسته بخواند.[12] همین مضمون را عمران بن حمران نیز نقل می‌کند.[13] همچنین در روایات دیگری نیز حکم به تخییر شده است.[14]

جمع بین روایات: در جمع بین روایات دستۀ اول و دستۀ دوم، حکم به تخییر می‌شود. خصوصاً که دستۀ سوم از روایات نیز در مقابل هر کدام از دو دستۀ اول و دوم قرار دارد و خود به تنهایی حکم به تخییر می‌کند. بنابراین حکم به تخییر در اماکن چهارگانه متعیّن خواهد بود.

ب) مسافری که برای صید تجاری مسافرت کرده است

مشهور بین قدما دربارۀ شخصی که برای صید تجاری مسافرت نموده است، اتمام نماز و افطار روزه است. ابن ادریس می‌گوید: «تمام اصحاب ما روایت نموده‌اند که نماز تمام است و روزه افطار خواهد شد، چرا که اجماع بر این حکم اقامه شده است».[15] عبارت شیخ طوسی در مبسوط نیز قریب به همین مضمون است.[16]

اما این قول در میان متأخرین پذیرفته نشده است .[17] دلیل اختلاف بین متقدمین و متأخرین، اجماع منقولی است که شیخ طوسی و ابن ادریس ناقل آن هستند. اما از یک سو حجیّت اجماع منقول نزد متأخرین ثابت نشده، و از سوی دیگر، این حکم مخالف اصل است؛ اصلی که دلالت بر ارتباط بین شکسته بودن نماز، و افطار روزه دارد. در عین حال در صورتی‌که اجماع منقول را کاشف از وجود روایتی بدانیم که به دست ما نرسیده است، می‌توان حکم به احتیاط نمود و در نتیجه به جمع بین قصر و اتمام در نماز حکم نمود.

جمع بندی و نتیجه‌گیری

بین قصر در روزه و نماز ملازمه وجود دارد، مگر در اماکن چهارگانه. همچنین درمورد مسافری که برای صید تجاری به سفر رفته است، می‌توان حکم به احتیاط نمود و می‌توان بر اساس قول متأخرین و اصل در مسأله، حکم به شکسته بودن نماز کرد.

[1] . این مقاله برگرفته از: مستنبطات الاعلام، ج1، ص 258.

[2] . وسائل الشيعة، ج‌8، ص 503: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: ...إِذَا قَصَّرْتَ أَفْطَرْتَ- وَ إِذَا أَفْطَرْتَ قَصَّرْتَ. وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ نَحْوَهُ.

[3] . جواهر الکلام، ج 13، ص 329.

[4] . خصال، ج 1، ص 252؛ من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 422.

[5] . جمل العلم و العمل، ص 77.

[6] . وسائل الشيعة، ج‌8، ص 524: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ وَ أَبِي عَلِيِّ بْنِ رَاشِدٍ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِ اللَّهِ الْإِتْمَامُ فِي أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ حَرَمِ اللَّهِ- وَ حَرَمِ رَسُولِهِ ص وَ حَرَمِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع- وَ حَرَمِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ ع.

[7] . وسائل الشيعة، ج‌8، ص 525: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ التَّمَامِ بِمَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ- فَقَالَ أَتِمَّ وَ إِنْ لَمْ تُصَلِّ فِيهِمَا إِلَّا صَلَاةً وَاحِدَةً.

[8] . وسائل الشیعة، ج8، ص 529، ح16و19؛ و همان، ص 532، ح28.

[9] . وسائل الشيعة، ج‌8، ص 525: عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ قَدِمَ مَكَّةَ- فَأَقَامَ عَلَى إِحْرَامِهِ- قَالَ فَلْيَقْصُرِ الصَّلَاةَ مَا دَامَ مُحْرِماً.

[10] . وسائل الشيعة، ج‌8، ص 533: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا ع عَنِ الصَّلَاةِ- بِمَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ تَقْصِيرٌ أَوْ تَمَامٌ- فَقَالَ قَصِّرْ مَا لَمْ تَعْزِمْ عَلَى مُقَامِ عَشَرَةِ أَيَّامٍ.

[11] . وسائل الشيعة، ج‌8، ص536: عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ الْكِسَائِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَى قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الصَّلَاةِ فِي الْحَائِرِ- قَالَ لَيْسَ الصَّلَاةُ إِلَّا الْفَرْضَ بِالتَّقْصِيرِ- وَ لَا تُصَلِّ النَّوَافِلَ.

[12] . وسائل الشيعة، ج‌8، ص 526: عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي خَلَفٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع فِي الصَّلَاةِ بِمَكَّةَ قَالَ مَنْ شَاءَ أَتَمَّ وَ مَنْ شَاءَ قَصَّرَ.

[13] . وسائل الشيعة، ج‌8، ص 526: بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمَّادِ بْنِ عُدَيْسٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُمْرَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ ع أَقْصُرُ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَوْ أُتِمُّ- قَالَ إِنْ قَصَرْتَ فَلَكَ- وَ إِنْ أَتْمَمْتَ فَهُوَ خَيْرٌ وَ زِيَادَةُ الْخَيْرِ خَيْرٌ.

.[14] برای نمونه: وسائل الشيعة، ج‌8، ص 529: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّا إِذَا دَخَلْنَا مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةَ نُتِمُّ أَوْ نَقْصُرُ- قَالَ إِنْ قَصَرْتَ فَذَلِكَ- وَ إِنْ أَتْمَمْتَ فَهُوَ خَيْرٌ تَزْدَادُ؛ وسائل الشيعة، ج‌8، ص 527: عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَيْهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَتِّيلٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِي شِبْلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَزُورُ قَبْرَ الْحُسَيْنِ- قَالَ: قَالَ زُرِ الطَّيِّبَ وَ أَتِمَّ الصَّلَاةَ عِنْدَهُ قُلْتُ أُتِمُّ الصَّلَاةَ قَالَ أَتِمَّ- قُلْتُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا يَرَى التَّقْصِيرَ- قَالَ إِنَّمَا يَفْعَلُ ذَلِكَ الضَّعَفَةُ.

[15] . السرائر الحاوي لتحرير الفتاوى، ج‌1، ص 327: «إن كان الصيد للتجارة دون الحاجة للقوت، روى أصحابنا بأجمعهم أنّه يتم الصلاة، و يفطر الصوم».

[16] . المبسوط، ج1، ص 136.

[17] . الحدائق الناضرة، ج11، ص 386.