دو استثناء از عدم جواز عدول نیت در نمازهای واجب

توضیحات

:::

دسته: نقد و نظر |

منتشر شده در شنبه, 20 فروردين 1401 11:36 |

عدول از نماز واجب به نماز واجب دیگر جایز نیست؛ چرا که اصل، عدم تغیّر فعل از نیت ابتدایی خودش است؛ در حقیقت وقتی کاری تکویناً صورت گرفت، شکل آن تغییر پذیر نخواهد بود. این اصل، در تمام نمازهای واجب جاری است، مگر جایی که دلیل خاصی بر خلاف این اصل وجود داشته باشد که این در دو صورت است:[1]

نمازهای مرتّبه

در دو نمازی که ترتیب دارند، مثل نماز ظهر و عصر، و مغرب و عشا، در صورتی‌که مکلف در نماز دوم وارد شد، مثلاً در نماز عصر یا نماز عشا، سپس متوجه شد که نماز اول (مثل ظهر و یا مغرب) را نخوانده است، واجب است از نیت ابتدایی خود به نماز اول عدول نماید.

اختلافی در این حکم در بین فقها نیست و بلکه بعضی از فقها، ادعای اجماع بر آن نموده‌اند.[2] دلیل این حکم پاره‌ای از روایات مانند حسنۀ حلبی است که می‌فرماید: «از امام صادق علیه‌السلام دربارۀ مردی سؤال کردم که برای اقامۀ نماز عصر، امام جماعت گروهی شد؛ و در حین نماز به یاد آورد که خودش هنوز نماز ظهر را به جای نیاورده است؟ آن حضرت علیه‌السلام فرمودند: بنابراین همان نماز را نماز اول که از او فوت شده است قرار می‌دهد و نماز عصر را از ابتدا می‌خواند؛ نماز آن گروه نیز صحیح است.»[3]

البته حسن بن زیاد صیقل از امام صادق روایتی را نقل کرده است که محل بحث و گفتگو بین اصحاب است. متن روایت چنین است:

عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ الصَّيْقَلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ الْأُولَى- حَتَّى صَلَّى رَكْعَتَيْنِ مِنَ الْعَصْرِ- قَالَ فَلْيَجْعَلْهَا الْأُولَى وَ لْيَسْتَأْنِفِ الْعَصْرَ- قُلْتُ فَإِنَّهُ نَسِيَ الْمَغْرِبَ- حَتَّى صَلَّى رَكْعَتَيْنِ مِنَ الْعِشَاءِ ثُمَّ ذَكَرَ- قَالَ فَلْيُتِمَّ صَلَاتَهُ ثُمَّ لْيَقْضِ بَعْد الْمَغْرِب.

در این روایت دربارۀ کسی سؤال می‌شود که نماز مغرب را فراموش کرده و زمانی که دو رکعت از نماز عشا را به جای می‌آورد، این نکته را به یاد می‌آورد. حضرت صادق علیه السلام می‌فرماید: « فَلْيُتِمَّ صَلَاتَهُ ثُمَّ لْيَقْضِ بَعْد الْمَغْرِب».

بحث در این است که اعرابِ کلمۀ «بعد» چیست؟ در صورتی‌که این کلمه را به رفع بخوانیم این اشکال پیش می‌آید که ابتدا باید نماز عشاء را بخواند و سپس نماز مغرب را به جا آورد. اشکال اینجاست که این معنا، شاذ و مخالف سایر روایاتی است که قائل به ترتیب بین نمازهای مرتبه هستند. از همین رو «بعد» را باید به نصب خواند که در این صورت، معنای روایت این است که این نماز فعلی را مغرب قرار دهد و بعد از آن عشا را قضا نماید.[4] در عین حال باید در نظر داشت که این روایت همانطور که علامه مجلسی نیز متذکر شده است،[5] به لحاظ سندی به جهت جهل دربارۀ حسن صیقل ضعیف است.

نماز ادا با وجود نماز قضا

در صورتی‌که نمازگزار در نماز ادا وارد شود، و به یاد بیاورد که نمازِ قضا بر گردن او است، نه تنها جایز است، بلکه مستحب است که به نماز قضا عدول کند.

دلیل این قول، روایات در مسأله است. البته روایات دو دسته هستند:

روایات ظاهر در وجوب: در صحیحه یا حسنۀ زراره می‌فرماید: «اگر دو رکعت از نماز مغرب را خواندی و به یاد آوردی که نماز عصر را نخوانده‌ای، پس همان را به نیت عصر قرار بده...»[6] ظاهر این روایت بر وجوب دلالت دارد.

روایات ظاهر در جواز: از صحیحۀ حلبی، مشخص می‌شود که وقت قضای عصر، در فرض مسأله موسّع است. در این روایت می‌خوانیم: «از امام صادق علیه‌السلام، دربارۀ کسی سؤال شد که نماز روزش قضا شده است. چه وقت باید آن را قضا کند؟ حضرت علیه‌السلام فرمودند: هر وقت که خواست؛ اگر خواست بعد از مغرب و اگر خواست بعد از عشا».[7]

جمع روایات: از آنجا که روایات دستۀ دوم، ظاهر در توسعۀ زمان قضا هستند، می‌توان نتیجه گرفت که عدول از نماز مغرب به قضای عصر فوریت نداشته و در نتیجه واجب نیست؛ چرا که به مقتضای این روایات، مکلف می‌تواند نماز عصر را بعد از نماز مغرب و یا حتی بعد از نماز عشا به جا آورد. از اینجا مشخص می‌شود که امر در روایت اول، استحبابی بوده و نه وجوبی؛ و در نتیجه مکلف می‌تواند نماز خود را تمام کند و یا به نماز مغرب عدول نماید.

جمع‌‎بندی  و نتیجه گیری:

 تغییر نیت در نمازهای واجب جایز نیست؛ مگر در دو صورت: 1. در صورتی که در نمازهای مرتبه، بدون اینکه نماز اول را بخواند، وارد در نماز دوم شده باشد. 2. زمانی که در حال اقامۀ نماز ادا، به یاد بیاورد که نماز قضا دارد.

[1]. برگرفته از مستنبطات الاعلام، ج1، ص 357.

[2].  مفتاح الکرامة، ج 5، ص 162.

[3]. وسائل، ج4، ص 292:

[4]. کشف اللثام، ج 3، صص 85و86.

[5]. ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار، ج‌4، ص 345.

[6]. وسائل الشیعة، ج4، ص 290.

[7]. همان، ص 241.