دو استثناء از جواب سلام

توضیحات

:::

دسته: نقد و نظر |

منتشر شده در چهارشنبه, 09 تیر 1400 10:51 |

نوشته شده توسط سید امین دارایی |

سلام کردن مستحب، ولی جواب سلام، واجب است[1] و فقها در این مسأله اختلافی ندارند.[2] خداوند در آیه 86 سوره نساء می‌فرماید: «وَ إِذٰا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهٰا أَوْ رُدُّوهٰا» ؛ هرگاه به شما تحیّت گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید؛ یا (لااقل) به همان گونه پاسخ گویید! خداوند حساب همه چیز را دارد.[3]مصباح المنیر، اصل تحیّت را دعای برای زندگی معنا می‌کند و سلام کردن را از این باب، یکی از مصادیق دعا می‌داند. فقها از این آیه، وجوب جواب سلام را استنباط نموده‌اند. ضمن آنکه در روایت نبوی شریف آمده است که سلام کردن مستحب، و پاسخ آن واجب است.

وجوب این حکم استثنائی نداشته و حتی بر نمازگزاری که در حال اقامه نماز است نیز واجب است که جواب سلام را بدهد و این جواب، اختصاص به صیغه خاصی ندارد؛ بلکه فردی که به او سلام شده است، می‎‌تواند به هر صیغه‌ای جواب بدهد. اما در عین حال، دو استثناء برای این حکم ذکر شده است که در ادامه بدان می‌پردازیم:

اختصاص جواب سلام به صیغه خاص

صاحب حدائق بر این باور است که در پاسخ شرعی سلام، ظرف (علیک یا علیکم) باید مقدم شود و پاسخ باید به صورت «علیک السلام» یا «علیکم السلام» داده شود.[5] تکیه ایشان بر تعدادی از روایات است که بر اساس آن، پاسخ سلام با مقدم داشتن ظرف داده‌ شده است. در روایتی که زمخشری در تفسیرش نقل می‌کند، نقل شده است شخصی خدمت حضرت رسول صلی‌الله علیه و آله و سلّم رسید و گفت: السلام علیک، پیامبر صلی‌الله علیه و آله جواب دادند: و علیک السلام و رحمة الله؛ چندی بعد شخص دیگری آمد و عرض کرد: السلام علیک و رحمة الله. حضرت فرمودند: و علیک السلام و رحمة الله و برکاته.[6] در روایت دیگری آمده است که پیرمردی به امام صادق علیه السلام سلام کرد و آن حضرت در پاسخ فرمودند: «و علیک السلام و رحمة الله و برکاته».[7]

نقد دلیل

به نظر می‌رسد که ادعای صاحب حدائق محل نقد باشد. چرا که اولا اینکه حضرات علیهم السلام به صیغه خاصی جواب سلام را می‌دادند، دلالت بر انحصار در این پاسخ ندارد. از سوی دیگر اگر معیار تنها این روایات باشد، باید گفت در جواب سلام حرف واو نیز وارد است و جواب باید «و علیک السلام» باشد و نه بدون واو؛ در حالی که فقهایی همچون صاحب حدائق چنین فتوایی نداده‌اند. ضمن اینکه در روایتی از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله و سلّم وارد شده است که آن حضرت فرمودند: آنگاه که مسلمانی به شما سلام کرد بگویید: «سلام علیکم» و آنگاه که کافر بر شما سلام کرد بگویید: «علیک».[8] بنابراین می‌توان گفت که جواب سلام واجب است و این وجوب با هر گونه پاسخی که دالّ بر معنای پاسخ سلام باشد، از مکلّف رفع خواهد شد.

جواب سلام در نماز

فقها بر این باورند که پاسخ سلام در نماز با «علیکم السلام» ممنوع است. علامه در قواعد[9]، فخر المحققین در ایضاح[10]، ابن فهد حلّی در رسائل العشر[11]، محقق کرکی در جامع المقاصد[12]، شهید ثانی در رسائل خود[13] تصریح به این حکم می‌کنند.

در صحیحه محمد ابن مسلم می‌خوانیم: «بر امام باقر علیه السلام وارد شدم در حالی که ایشان در نماز بودند، گفتم: «السلام علیک»، پس آن حضرت فرمودند: «السلام علیک»؛ من حال آن حضرت را پرسیدم، ایشان سکوت کردند؛ پس از نماز پرسیدم: آیا جواب سلام در نماز داده می‌شود؟ فرمودند: بله، مثل همان چیزی که به او گفته شده است.»[14] در روایت دیگری نیز، منصور ابن حازم از آن حضرت همین مضمون را نقل می‌کند.[15] اگر چه روایات دیگری نیز در این باب وارد شده است که به صورت مطلق، اجازه جواب سلام در نماز را صادر نموده‌اند، اما این دو روایت موجب تقیید مطلقات این باب خواهد شد؛ ضمن اینکه در موثقه سماعه تصریح می‌شود: «نباید در جواب سلام در نماز، «علیکم السلام» بگویی».[16] نهی در موثقه سماعه، موجب می‌شود تا برای جمع بین این روایت و روایات ناهی از جواب به «علیکم السلام»، تماثل در روایت اول را بر مواردی حمل کنیم که با عبارت «سلام علیکم» به مصلّی سلام شده است؛ همانطور که عادتا هم به همین شکل است.[17]

ضمن اینکه بحث اصلی در باب معنای مماثله در جواب است. ظاهرا مماثله از حیث تقدیم و تأخیر در صیغه است و نه مماثله در اِفراد و جمع و یا تعریف و تنکیر. این معنا با دقت در روایات دیگر این باب دانسته می‌شود. برای نمونه در موثقه سماعه، از امام صادق علیه السلام جواز پاسخ به صیغه جمع[18]، و در روایت علی ابن جعفر از برادرش، جواز پاسخ سلام به صیغه مفرد نقل شده است.[19]

دقت در این روایات، و جواب سلام در آنها، نشان می‌دهد که مماثلت در جواب، از حیث افراد و جمع، یا تعریف و تنکیر نیست، بلکه منظور، مماثلت از جهت تقدیم و تأخیری است که در موثقه سماعه بدان تنصیص شده است.

نتیجه

جواب سلام واجب است و این وجوب با هر گونه جوابی اعمّ از آنکه ظرف مقدّم باشد یا مؤخر امتثال می‌شود. اما کسی که در حال نماز است، اگر چه جواب سلام بر او واجب است، ولی اجازه مقدّم نمودن ظرف را ندارد و جواب وی باید با کلمه سلام آغاز شود.

[1] . این مقاله برگرفته از کتاب «مستنبطات الاعلام فی شرح مستثنیات الاحکام» مرحوم حاج سید احمد زنجانی، ج1،ص 401 می‌باشد.

[2] . الحدائق الناضرة، ج9، ص 67.

[3] . ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی.

[4] . وسائل الشيعة؛ ج‌12، ص 58: عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص السَّلَامُ تَطَوُّعٌ وَ الرَّدُّ فَرِيضَةٌ.

[5] . الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة؛ ج‌9، ص 70: أنت خبير بأن الأخبار الكثيرة مما قدمنا ذكره و ما لم نذكره كلها متفقة الدلالة على الرد بتقديم الظرف عكس ما يسلم به المسلم.

[6] . الكشاف، ج 1، ص 413 و البيضاوي ط المطبعة العثمانية 1305 ص 120 و روى قريبا من مضمونه في المجمع ج 2، ص 85: رجلا دخل على النبيّ صلى اللّه عليه و آله فقال: السلام عليك. فقال النبيّ صلى اللّه عليه و آله: و عليك السلام و رحمة اللّه فجاءه آخر فقال: السلام عليك و رحمة اللّه. فقال: و عليك السلام و رحمة اللّه و بركاته.

[7] . وسائل الشيعة؛ ج‌12، ص: 70: 15668- 2-  وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ رَجُلٍ عَنِ الْحَكَمِ بْنِ عُتَيْبَةَ قَالَ: بَيْنَا أَنَا مَعَ أَبِي جَعْفَرٍ ع وَ الْبَيْتُ غَاصٌّ بِأَهْلِهِ- إِذْ أَقْبَلَ شَيْخٌ حَتَّى وَقَفَ عَلَى بَابِ الْبَيْتِ فَقَالَ- السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ ثُمَّ سَكَتَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ- وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ.

[8] . وسائل الشيعة؛ ج‌12، ص: 78: إِذَا سَلَّمَ عَلَيْكُمْ مُسْلِمٌ فَقُولُوا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ- فَإِذَا سَلَّمَ عَلَيْكُمْ كَافِرٌ فَقُولُوا عَلَيْكَ.

[9] . قواعد الأحكام في معرفة الحلال و الحرام؛ ج‌1، ص: 281: يجب رد السلام بغير عليكم السلام.

[10] . إيضاح الفوائد في شرح مشكلات القواعد؛ ج‌1، ص: 118: يجب ردّ السّلام بغير عليكم السّلام.

[11] . الرسائل العشر (لابن فهد)؛ ص: 86: يجب رد السلام و لو من صبي أو محلله، بسلام عليكم و سلام عليك، و السلام عليك، لا عليك «2» السلام و ان سلم بها.

[12] . جامع المقاصد في شرح القواعد؛ ج‌2، ص: 355: يجب ردّ السّلام إجماعا منا ... و لا يقول: و عليكم السّلام.

[13] . رسائل الشهيد الثاني (ط - الحديثة)؛ ج‌2، ص: 1193: يجب ردّ السلام على كلّ مُصلّ و لو كان من أُنثى أو صبيّ مميّزٍ بمثله‌ بأنْ يقول: «سلام عليك» أو «سلام عليكم».

[14] . وسائل الشيعة؛ ج‌7، ص: 267: 9302- 1-  مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع وَ هُوَ فِي الصَّلَاةِ- فَقُلْتُ السَّلَامُ عَلَيْكَ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ- فَقُلْتُ كَيْفَ أَصْبَحْتَ فَسَكَتَ فَلَمَّا انْصَرَفَ قُلْتُ أَ يَرُدُّ السَّلَامَ وَ هُوَ فِي الصَّلَاةِ- قَالَ نَعَمْ مِثْلَ مَا قِيلَ لَهُ.

[15] . وسائل الشيعة؛ ج‌7، ص: 268: 9304- 3-  وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا سَلَّمَ عَلَيْكَ الرَّجُلُ وَ أَنْتَ تُصَلِّي- قَالَ تَرُدُّ عَلَيْهِ خَفِيّاً كَمَا قَالَ.

[16] . وسائل الشيعة؛ ج‌7، ص: 267: 9303- 2- مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ‌ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُسَلَّمُ عَلَيْهِ وَ هُوَ فِي الصَّلَاةِ- قَالَ يَرُدُّ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ وَ لَا يَقُولُ وَ عَلَيْكُمُ السَّلَامُ.

[17]. ن.ک: كشف الرموز في شرح مختصر النافع؛ ج‌1، ص: 168: قوله عليه السّلام: «نعم مثل ما قيل له» محمول على ما إذا قيل: له: سلام عليكم، لأنّ العادة جارية بذلك، توفيقا بين الروايتين.

[18] . همان.

[19] . وسائل الشيعة؛ ج‌7، ص: 268: 9306- 5-  وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا جَعْفَرٍ ع‌ عَنِ الرَّجُلِ يُسَلِّمُ عَلَى الْقَوْمِ فِي الصَّلَاةِ- فَقَالَ إِذَا سَلَّمَ عَلَيْكَ مُسْلِمٌ وَ أَنْتَ فِي الصَّلَاةِ فَسَلِّمْ عَلَيْهِ- تَقُولُ السَّلَامُ عَلَيْكَ وَ أَشِرْ بِإِصْبَعِكَ.