بررسی موارد جواز عدول از نماز واجب به نماز واجب دیگر
- توضیحات
- :::
- دسته: نقد و نظر |
- منتشر شده در دوشنبه, 10 خرداد 1400 13:55 |
- نوشته شده توسط سید مرتضی ابطحی |
نمازگزار تا زمانی که تکبیرة الاحرام را نگفته است، می‌تواند نیتش را تغییر داده و نماز دیگری را قصد کند؛ اما زمانی که وارد در نماز واجب شد، نمی‌تواند به نماز واجب دیگر تغییر نیت دهد. چرا که اصل در هر عبادت، عدم جواز عدول از نیت اولیه است؛ در حقیقت امکان تغییر آنچه که واقع شده است به عنوان دیگر نیست، مگر آنکه دلیل خاصی دلالت بر جواز عدول نیت وجود داشته باشد[1]. این دلیل در مورد عدول از نماز واجب به نماز واجب دیگر، در دو مورد وجود دارد:
الف) نمازهای مرتّبه
در دو نمازی که ترتیب دارند، مثل نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا، در صورتی که نمازگزار، بدون آنکه نماز اول را بخواند، به اشتباه وارد نماز دوم شد، واجب است از نیت نماز دوم به نماز اول عدول کند. اختلافی در این حکم نیست، بلکه بعضی از فقها ادعای اجماع بر آن را نموده‌اند.
دلیل مسأله
دلیل این مسأله گروهی از اخبار از جمله حسنه حلبی است که می‌گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤالی کردم که امام جماعت گروهی شده بود و نیت نماز عصر را نمود، اما در حال نماز به یاد آورد که هنوز نماز ظهر را نخوانده است. امام علیه السلام فرمودند: باید این نماز را نماز ظهرش قرار دهد و بعد از این نماز، یعنی وقتی که مأمومین نمازشان تمام شد، نماز عصر را بخواند».[2]
دلیل مخالف
البته در روایت صیقل از امام صادق علیه السلام آمده است: «قُلْتُ فَإِنَّهُ نَسِيَ الْمَغْرِبَ- حَتَّى صَلَّى رَكْعَتَيْنِ مِنَ الْعِشَاءِ ثُمَّ ذَكَرَ- قَالَ فَلْيُتِمَّ صَلَاتَهُ ثُمَّ لْيَقْضِ بَعْد الْمَغْرِب».[3] معنای این روایت بسته به اعراب کلمه «بعد المغرب» متفاوت است. در صورتی که اعراب این عبارت «بَعدُ المغربَ» باشد، معنای روایت این است: باید نماز فعلی را تمام کند و بعد نماز مغرب را قضا کند. اما در صورتی که اعراب عبارت «بعدَ المغربِ» باشد، معنای روایت به این صورت خواهد بود: «باید نمازش را (با عدول به مغروب) تمام کند و عشا را بعد از مغرب به جا بیاورد».
از آنجا که احتمال دارد که عبارت روایت، به نصب باشد[4]، بنابراین استدلال به آن برای مخالفت با استثنای مذکور صحیح نخواهد بود و از این رو، روایت قابلیت استدلال بر مدعا را ندارد. ضمن اینکه معنای با رفع «بعد»، شاذّ و مخالف با روایات دیگری خواهد بود.
ب) به یادآوردن نماز قضا شده
مورد دوم جواز عدول در نماز، در صورتی است که فرد در حال اقامه نماز ادا، به یاد بیاورد که نماز قضایی بر عهده او است. در این صورت مستحب است که به نماز قضا عدول نماید.
دلیل مسأله
دلیل این مسأله روایتی از زراره است که می‌فرماید: «در صورتی که دو رکعت از نماز مغرب را خواندی و به یاد آوردی که نماز عصرت قضا شده است، پس همان نماز را به نیت نماز عصر بخوان...»[5]. این روایت را به اعتبار وثاقت پدر علی ابن ابراهیم، صحیحه دانسته‌اند و البته می‌توان آن را به واسطه آنکه توثیق صریحی از ایشان در منابع رجالی وارد نشده است، حسنه نامید.
اشکال و جواب
ممکن است اشکال شود که امر در ظاهر این روایت، دلالت بر وجوب دارد و از این رو در فرض مسأله، عدول بر مکلّف واجب است. اما از این اشکال می‌توان پاسخ داد که حمل بر استحباب به واسطه عده‌ای ازروایات است؛ که از جمله آنها صحیحه حلبی است که می‌گوید: از امام صادق علیه السلام درباره کسی که نماز روز او قضا شده است سؤال شد که چه زمانی باید قضا کند؟ امام علیه السلام فرمود: «هر وقت که خواست؛ اگر خواست بعد از مغرب و اگر خواست بعد از عشا»[6]. این طایفه از روایات دلالت بر وسعت زمان قضای نماز دارد و از این جهت در جمع بین صحیحه یا حسنه زراره و این روایات، حکم به استحباب می‌شود.
نتیجه
مکلّف در دو مورد اجازه عدول از نیت نماز واجب به واجب دیگر را دارد: یکی در صورتی که در نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشا، اشتباها نماز دوم را ابتدا بخواند و در نماز به یاد بیاورد؛ و دوم در صورتی که در نماز به یاد بیاورد که نماز قضا دارد، می‌تواند نیتش را به نماز قضا تغییر دهد.
[1] . بر گرفته از: مستنبطات الأعلام فی شرح مستثنیات الأحکام، آیةالله سید احمد زنجانی، ج1، ص 357.
[2] . وسائل الشیعه، ج 4، ص 292: 5189- 3- «3» مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ أَمَّ قَوْماً فِي الْعَصْرِ- فَذَكَرَ وَ هُوَ يُصَلِّي بِهِمْ أَنَّهُ لَمْ يَكُنْ صَلَّى الْأُولَى- قَالَ فَلْيَجْعَلْهَا الْأُولَى الَّتِي فَاتَتْهُ- وَ يَسْتَأْنِفُ الْعَصْرَ وَ قَدْ قَضَى الْقَوْمُ صَلَاتَهُمْ.
[3] . وسائل الشيعة؛ ج4، ص 293.
[4]. كشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحكام؛ ج3، ص: 85: «لعلّ بعد المغرب بالنصب، أي فليتمّ صلاته التي هي المغرب بعد العدول إليها ثمّ ليقض العشاء بعد المغرب».
[5] . وسائل الشيعة؛ ج4، ص: 290: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: ... وَ إِنْ كُنْتَ قَدْ صَلَّيْتَ مِنَ الْمَغْرِبِ رَكْعَتَيْنِ- ثُمَّ ذَكَرْتَ الْعَصْرَ فَانْوِهَا الْعَصْرَ... .
[6] . وسائل الشيعة؛ ج4، ص: 241: وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ فَاتَتْهُ صَلَاةُ النَّهَارِ- مَتَى يَقْضِيهَا قَالَ مَتَى شَاءَ- إِنْ شَاءَ بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَ إِنْ شَاءَ بَعْدَ الْعِشَاءِ.