اتحاد محمد بن علی القرشی در کامل الزیارات و ابو سمینه

توضیحات

:::

دسته: نقد و نظر |

منتشر شده در یکشنبه, 27 بهمن 1398 08:17 |

نوشته شده توسط محمود رفاهی فرد |

ابوسمینه محمد بن علی القرشی الکوفی، راوی مشهوری است که نه تنها در منابع رجالی، توثیق نشده، بلکه به شدت، تضعیف نیز شده است. با این حال، شواهدی برای اثبات وثاقت او مطرح شده است.

یکی از این شواهد، وقوع عنوان «محمد بن علی القرشی» در اسناد کتاب کامل الزیارات است. برخی بر این باورند که عبارت ابن قولویه در مقدمۀ این کتاب، دال بر وثاقت جمیع افرادی است که در اسناد این کتاب قرار گرفته‌اند.

مرحوم آیۀ الله خوئی که سابقا قائل به همین نظر بوده‌اند، نسبت به این شاهد، مناقشۀ صغروی کرده و انطباق عنوان مذکور در کامل الزیارات بر ابو سمینه را مورد اشکال قرار داده‎‌اند.[1]

استاد سید محمد جواد شبیری، در ضمن بحث از وثاقت ابوسمینه، به بررسی این مناقشه پرداخته و انطباق عنوان مذکور بر ابو سمینه را اثبات کرده‌اند.[2] به جهت اشتمال این بحث بر نکاتی کاربردی در مسالۀ تمییز مشترکات، در ادامه، به نقل مباحث ایشان می‌پردازیم:

در سندی در کامل الزیارات، آمده است:

«حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي الْقَاسِمِ مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ‏ عَلِيٍ‏ الْقُرَشِيِ‏ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ يَحْيَى الثَّوْرِي...».[3] از آنجا که عنوان محمد بن علی القرشی قابل تطبیق بر ابوسمینه است، ممکن است با استناد به این سند و بر اساس مبنای وثاقت راویان کامل الزیارات (اعم از مشایخ بی واسطۀ ابن قولویه و راویان با واسطه)، توثیق ابوسمینه ادعا شود.

 البته این مبنی از اساس صحیح نبوده و حتی نسبت به مشایخ بی واسطۀ ابن قولویه نیز توثیق عامی ثابت نیست. اما مرحوم آیۀ الله خوئی مطابق نظر سابق خویش در توثیق مشایخ موجود دراسناد کامل الزیارات، از این استدلال این گونه جواب داده‌اند که محمد بن علی القرشی، متعین در ابو سمینه نبوده و به همین دلیل، وقوع ابوسمینه در اسناد کامل الزیارات ثابت نیست.

تقریب ابتدائی اتحاد محمد بن علی القرشی با ابوسمینه و بررسی آن

امکان دارد برای اثبات انصراف محمد بن علی القرشی به ابو سمینه، این گونه تقریب کرد که ابو سمینه از شهرت بیشتری برخوردار بوده و از مشایخ اصلی ماجیلویه است. به همین دلیل، ذکر نام محمد بن علی القرشی بدون ذکر مشخصه در نقل محمد بن ابی القاسم ماجیلویه، منصرف به ابو سمینه خواهد بود.

این جواب، به صورت کلی تمام نیست. چرا که گاهی ذکر بی قرینۀ یک عنوان به جهت اعتماد بر سند قبل است. مثلا در کتابی که منبع کامل الزیارات بوده، در سند قبلی، محمد بن علی القرشی با عنوان خاصی که آن را معین می کرده ذکر شده و در سند بعد، به قرینۀ سند قبل، تنها به ذکر محمد بن علی القرشی اکتفا شده است؛ اما در کامل الزیارات، تنها سند دوم نقل شده است. باید دانست که منشا ابهام در بسیاری از موارد، تقطیعی است که نسبت به منابع اولیه رخ داده و به جدایی قرینه از ذو القرینه انجامیده است. در چنین شرایطی، جوابی که ذکر شد به نحو کلی قابل تطبیق نیست.

تقریب صحیح اتحاد محمد بن علی القرشی با ابوسمینه

در خصوص محل بحث، می توان با ضمیمه ای، جواب مذکور را تصحیح کرد. در حقیقت محمد بن ابی القاسم ماجیلویه، در موارد فراوانی از محمد بن علی القرشی (الکوفی) روایت کرده و تقریبا (و شاید تحقیقا) در هیچ موردی، خصوصیتی که تعیین کنندۀ غیر ابی سمینه باشد ذکر نشده است.

این که بگوییم از مجموعۀ روایات محمد بن ابی القاسم ماجیلویه، در برخی از آنها، محمد بن علی القرشی به غیر ابی سمینه معرفی شده بوده و به صورت اتفاقی، هیچ روایتی از این قسم از روایات او، نقل نشده و تنها روایات او از کسی با مشخصۀ منطبق بر ابی سمینه نقل شده، احتمال معتنی بهی نیست؛ خصوصا این که محمد بن ابی القاسم(راوی از محمد بن علی در سند کامل الزیارات)، اساتید فراوانی ندارد و عمدۀ مشایخ او، احمد بن محمد بن خالد برقی و محمد بن علی القرشی ابی سمینه (و هارون بن مسلم در رتبۀ بعد) هستند و این که بگوییم در میان اساتید او دو نفر با نام محمد بن علی القرشی بوده اند، احتمال ضعیفی است.

دومین قرینه بر اتحاد محمد بن علی القرشی با ابوسمینه این است که در سند محل بحث، محمد بن علی از عبید بن یحیی الثوری نقل کرده و در اسناد متعددی، احمد بن ابی عبد الله البرقی از محمد بن علی از عبید بن یحیی الثوری نقل کرده است و مراد از محمد بن علی در این اسناد، همان ابو سمینه است. روایت برقی از محمد بن علی فراوان است (چنانکه در مواردی نیز با وصف قرشی[4] و یا کوفی[5] نقل کرده است) و پیداست که عدم معرفی محمد بن علی، به جهت اشتهار نقل برقی از ابو سمینه بوده است.

این که بگوییم علاوه بر محمد بن ابی القاسم ماجیلویه، در مشایخ برقی نیز دو نفر با نام محمد بن علی القرشی بوده‌اند و روایات با مشخصۀ غیر ابی سمینه به دست ما نرسیده است، احتمال بسیار ضعیفی است.

 ضمنا عبید بن یحیی الثوری راویان بسیار کمی دارد (در کتب معروف شیعه فقط دو نفر) و اصل این که بین روات از او دو نفر با نام محمد بن علی القرشی باشند، احتمال ضعیفی است.

همچنین شخصی با نام احمد بن الحسین، از محمد بن علی الکوفی از عبید بن یحیی الثوری نقل حدیث کرده است[6] و این هم احتمال تعدد را طبق همان بیانی که در مورد محمد بن ابی القاسم و برقی گذشت، ضعیف‌تر می کند.

در نتیجه، محمد بن علی القرشی در سند کامل الزیارات، همان ابو سمینۀ مشهور است.