وجه عدم نقل روایات ثمانیة فراسخ در کافی
- توضیحات
- :::
- دسته: یاداشت محقق |
- منتشر شده در پنج شنبه, 21 شهریور 1404 08:06 |
- نوشته شده توسط سید ابطحی |
مرحوم کلینی در کتاب «الکافی»، در باب نماز مسافر، تنها روایات «اربعۀ فراسخ» را نقل کرده و حتی یک روایت از روایات «ثمانیۀ فراسخ» را ذکر نکرده است.[1] در تبیین رویکرد مرحوم کلینی در مواجهه با روایات تحدید مسافت شرعی، سه احتمال قابل طرح است که در این نوشتار به آنها پرداخته خواهد شد.
۱. احتمال اول: بیان کمترین مقدار مسافت
شاید گفته شود مقصود ایشان بیان کمترین مقدار مسافتی است که مصحح قصر شمرده می‌شود. بنابراین، در جمع میان ادلۀ ذهاب چهار فرسخ و هشت فرسخ، باید گفت ازآنجاکه متعارف سفرها بازگشت دارد، وقتی فرد چهار فرسخ می‌رود، چهار فرسخ نیز بازمی‌گردد و مجموع سفر هشت فرسخ می‌شود. بدین ترتیب، ذکر هشت فرسخ از باب بیان متعارف است و الا قصر با ذهاب چهار فرسخ محقق می‌شود. گویی به مشهور نیز نسبت داده‌اند که شخص در اینجا مخیر بین قصر و تمام است.
لیکن این دیدگاه ناتمام است؛ زیرا از پاره‌ای از روایات منقول در الکافی استفاده می‌شود که اگر کسی نماز را در موضع قصر، به صورت تمام بخواند، نمازش باطل است. از این مطلب روشن می‌شود که مرحوم کلینی قائل به تخییر نیست و قصر را متعین می‌داند؛ زیرا اگر قائل به تخییر بود، حکم به بطلان نماز در صورت اتمام نمی‌کرد.
۲. احتمال دوم: بیان مسافت متعارف سفر (مختار صاحب جواهر)
احتمال دوم -که از کتاب «جواهر الکلام» استفاده می‌شود، هرچند صریحاً بیان نشده- این است که مرحوم کلینی خواسته است سفرهای متعارف را بیان کند. سفرهای متعارف بازگشت دارند و کمتر پیش می‌آید که شخص برود و برنگردد. در این صورت، مراد وی بیان اقل مسافتی است که با آن، سفر حاصل می‌شود تا تکلیف اکثر مردم روشن گردد. این اقل، عبارت از چهار فرسخ رفت و چهار فرسخ برگشت است، نه صرف رفت و اقامت بدون بازگشت. در این دیدگاه، فرقی نمی‌کند که شخص یک روز بماند یا دو روز؛ زیرا متعارف در سفرهای رفت و برگشت این است که مسافر بیش از یک روز می‌ماند تا کارهایش را انجام دهد. ازاین‌رو، «رجوع لیومه» (بازگشت در همان روز) معتبر شمرده نمی‌شود.
این نظر، مختار صاحب جواهر است و از مرحوم فیض و سبزواری به بعد، شاید اکثر فقها در مسئلۀ «چهار فرسخ تلفیقی» (جمع رفت و برگشت) به سمت قول به تعیین قصر (و نه تخییر) گرایش یافته‌اند.
مؤید این مطلب -که بازگشت در سفرها متعارف است- مواجهۀ عرف با مسئله است؛ چراکه عرف در محاورات خود می‌گوید: «اگر به چهار فرسخ برسی، نمازت شکسته است» و بازگشت چهار فرسخ در ذهن آنان حاضر است، هرچند آن را ذکر نمی‌کنند.
۳. احتمال سوم: ترجیح روایات «اربعة فراسخ»
احتمال سوم در کلام مرحوم کلینی این است که ایشان روایات اربعه فراسخ، روایات ثمانیه فراسخ و «مَسِیرَةَ یَوْم» (مسافت یک روز راه) را معارض یکدیگر دیده و به جهاتی -مانند مخالفت بیشتر روایات چهار فرسخ با عامه، یا موافقت آنها با عموم آیۀ «إِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ...»- روایات اربعه فراسخ را ترجیح داده و اختیار کرده است.
یکی از مؤیدات این که ایشان روایات هشت فرسخ را صحیح ندانسته یا به دلیل معارضه، چهار فرسخ را مقدم داشته، این است که در ذیل یکی از روایات چهار فرسخ -که صدوق در «علل الشرایع» نقل کرده- آمده است که امام از سؤال‌کننده می‌پرسد: «فهمیدی چگونه با ذهاب چهار فرسخ، قصر واجب می‌شود؟ (چون) با برگشت، هشت فرسخ می‌شود.»[2] کلینی این ذیل را نقل نکرده است.[3] حال یا طریق صحیحی به این ذیل نداشته و تنها بخشی را که سند صحیح داشته نقل کرده، یا نکته دیگری در کار بوده است. به هر حال، به نظر می‌رسد وی تعارض را دیده و روایات چهار فرسخ را اختیار کرده است.
------
[1] الكافي ج: 3 ص: 432.
[2] علل الشرائع، ج2، ص: 367.
[3] الكافي (ط - الإسلامية)، ج3، ص: 433.