جمع بین روایات روزه مسافر در روز
- توضیحات
- :::
- دسته: یاداشت محقق |
- منتشر شده در شنبه, 26 اسفند 1402 07:32 |
روایات درباره مسافری که در روز ماه رمضان از وطن خارج می شود بسیار مختلف است. در این نوشتار درصدد جمع بین دو دسته از آنها هستیم که رابطه‌اشان عام و خاص من وجه است. دسته‌ای که بین قبل از ظهر و بعد از ظهر تفصیل داده و حکم به افطار قبل از ظهر و اتمام بعد از ظهر کرده است و دسته‌ای که بین تبییت نیت در شب و عدم تبییت نیت تفصیل داده و حکم کرده که اگر مسافر در شب قصد سفر کرده وظیفه‌اش افطار است و اگر قصد سفر نکرده وظیفه‌اش اتمام است.
توضیح اینکه در مقام دو صحیحه حلبی[2] با منطوق و صحیحه محمد بن مسلم[4] دلالت می کند که اگر کسی از شب نیت مسافرت کرده است، روزه خود را افطار کند مطلقا، چه قبل از ظهر سفر کند و چه بعد از ظهر؛ اما اگر روز نیت سفر کرده باشد باید روزه را بگیرد مطلقا، چه قبل از ظهر سفر کند و چه بعد از ظهر.
رابطه این دو دسته روایات عامین من وجه است، دو ماده اجتماع دارند و دو ماده افتراق. اما ماده اجتماع عبارت است از اینکه شب نیت کند و قبل از زوال سفر کند و دوم اینکه بعد از زوال سفر کند و شب نیت نکند. و اما ماده افتراق عبارت از این است که شب نیت نکند و قبل از زوال سفر کند و دوم اینکه بعد از زوال سفر کند و شب نیت کند.
البته صدر روایت علی بن یقطین بخودی خود هیچ منافاتی با روایات مفصل بین قبل از ظهر و بعد از ظهر ندارد؛ زیرا علی بن یقطین حال سفر سوال نمی کند که می توانم روزه بگیرم یا نگیرم، سوالش از قبل از سفر است که آیا در منزل می توان افطار کرد یا خیر؟ ظاهر این است که مفروض سوال جایی است که افطار بعد از خروج مفروغ‌عنه است و سوال از قبل از حرکت است که آیا در منزل خودش هم می تواند افطار کند یا خیر؟ لذا مورد سوال مربوط به قبل از ظهر است و اطلاق‌گیری نسبت به خروج قبل از ظهر و بعد از ظهر صحیح نیست. همین‌طور که ناظر به بقیه شرایط سفر مثل مباح بودن سفر و کمتر از چهار فرسخ نبودن، نیست. پس صدر با روایات مفصل بین قبل از ظهر و بعد از ظهر منافات ندارد، منتهی حضرت تبرعا یک مطلب دیگری را به علی بن یقطین تعلیم داده که با روایات مفصل تنافی دارد. حضرت فرموده در جایی است که از شب نیت روزه نداشته باشد و در روز سفر کند نمی تواند افطار کند، چه سفرش قبل از ظهر باشد و چه بعد از ظهر، در حالی‌که روایات مفصل بین قبل و بعد از ظهر می گویند اگر قبل از ظهر بود ولو شب نیت نکرده باشد باید افطار کند.
با بیان مقدمه‌ای مختصر، می توان بین این دو دسته جمع کرد، و آن مقدمه عبارت از این است که در قدیم متعارف این بوده که بخاطر مشکلات سفر، مانند نبود آب و آذوقه و وسایل مورد نیاز در مسیر، باید از قبل، لوازم مورد نیاز را تهیه می کردند، لذا قبل از روز حرکت تصمیم به مسافرت می گرفتند و تصمیم به سفر چهار فرسخی و بیشتر در همان روز سفر، نادر محسوب می شده، لذا اگر بخواهیم روایات مفصل بین قبل از ظهر و بعد از ظهر را بر کسی که از قبل نیت سفر داشته حمل کنیم، حمل مطلق بر افراد غالب است که این تقیید متعارفی است.
ذیل صحیحه علی بن یقطین هم که گفته اگر بدون تصمیم شبانه، در روز حرکت کنند باید روزه را بگیرند را حمل می کنیم به سفر قبل از ظهر؛ زیرا نوعا اینطور بوده که اوائل روز حرکت می کردند که شب را اتراق کنند و در بیابان نمانند، پس جمع بین این روایات آن است که اگر از شب تصمیم گرفته، بین قبل از ظهر و بعد از ظهر فرق است، و اگر از شب تصمیم سفر نداشته باشد، چون نیت کرده روزه کامل را بگیرد، باید بگیرد؛ چه قبل از ظهر خارج شود و چه بعد از ظهر؛ ولو متعارفش این است که قبل از ظهر حرکت می کند. در نتیجه ما از تحت روایات مفصل بین تبییت و عدم تبییت فردی نادر(سفر بعد از ظهر در جایی که تبییت کرده است) را خارج کردیم و مشمول دسته دیگر دانستیم که این مقدار از تقیید بی اشکالی است.
[2] عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الرَّجُلِ يُسَافِرُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ يَصُومُ أَوْ يُفْطِرُ قَالَ إِنْ خَرَجَ قَبْلَ الزَّوَالِ فَلْيُفْطِرْ وَ إِنْ خَرَجَ بَعْدَ الزَّوَالِ فَلْيَصُمْ.
[4] عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى ع فِي الرَّجُلِ يُسَافِرُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ أَ يُفْطِرُ فِي مَنْزِلِهِ قَالَ إِذَا حَدَّثَ نَفْسَهُ بِاللَّيْلِ فِي السَّفَرِ أَفْطَرَ إِذَا خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ وَ إِنْ لَمْ يُحَدِّثْ نَفْسَهُ مِنَ اللَّيْلِ ثُمَّ بَدَا لَهُ فِي السَّفَرِ مِنْ يَوْمِهِ أَتَمَّ صَوْمَهُ.
[5] برگرفته از جلسه دوم یازدهم مهر 1384 از سلسه جلسات عصر حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی-حفظه الله-