توجیه احتیاطی بودن جمع بین قصد و تمام

توضیحات

:::

دسته: یاداشت محقق |

منتشر شده در سه شنبه, 30 خرداد 1402 15:10 |

نوشته شده توسط سید ابطحی |

در مواضعی که مسافر شک دارد وظیفه‌اش قصر است یا تمام، بسیاری از فقها حکم کرده‌اند که مکلف می تواند از باب احتیاط، بین قصر و تمام جمع کند، ولی امکان جمع وقتی صحیح است که نماز قصر را هدیه‌ای از جانب خداوند برای مسافر ندانیم یا قائل به حرمت ردّ هدیه مولی نشویم. وگرنه بنابر هدیه بودن قصر و حرمت رد هدیه، باید قائل به عدم امکان جمع بین قصر و تمام شد؛ زیرا اشکال از ناحیۀ تشریع نیست که گفته شود شاک نماز تمام را رجایی می خواند و حرمتی پیش نمی آید، بلکه خواندن نماز تمام بر مسافر حرمت ذاتی دارد؛ لذا چون ممکن است شاک در واقع مسافر، و وظیفه‌اش قصر باشد، احتیاط به جمع بین قصر و تمام ممکن نیست.

مرحوم سید از جمله کسانی است که قصر را هدیه الهی، و رد آن را حرام می داند؛ زیرا ایشان یکی از محرمات را روزۀ واجب مسافر ذکر کرده است، ولی روزه مستحبی را بر کسی که روزه واجب بر گردنش است، جزء محرمات ذکر نکرده[1]؛ درحالی‌که گرفتن روزۀ مستحبی برای کسی که روزۀ واجب به گردنش باشد حرام است و بین حرمت روزه بر مسافر و حرمت نماز تمام بر وی تلازم وجود دارد.

به نظر، فارق بین روزۀ مستحبی و واجب در این است که اگر شخص با وجود روزۀ واجب، روزۀ مستحبی بگیرد، روزه‌اش باطل است نه اینکه حرام باشد؛ زیرا قصد روزۀ مستحبی برای او حرمت تشریعی دارد؛ لذا آنجایی که ایشان می خواهد محرمات را ذکر کند، محرمات ذاتی را ذکر می کند نه محرمات تشریعی را، و از اینکه روزۀ مستحبی را جزو محذورات ذکر نمی کند، ولی روزۀ مسافر را ذکر کرده، معلوم می شود عقیدۀ ایشان هم این است که حکم قصر برای مسافر هدیه الهی است و رد کردن هدیه جزء محذورات است.

حال پرسش این است که چرا مرحوم سید با اینکه نماز قصر برای غیر مسافر را حرام ذاتی می داند، در خیلی مواضع[2] حکم به جمع بین قصر و تمام را احوط دانسته است؟!

در جواب این پرسش باید گفت که اختلاف مرحوم سید با ما مبنایی است؛ اینکه ما جمع بین صوم رجائی با وجود صوم واجب را جایز نمی دانیم بخاطر این است که برای تحقق صوم، قصد جزمی را معتبر نمی دانیم. حتی اگر مسافر قاصد صوم باشد، ولو صوم فاسد، صوم محقق می شود، لذا رجاءاً هم حقیقتاً امساک را مصداق برای صوم قرار می دهد؛ ولو صوم فاسد باشد. روی این حساب، قهراً اگر کسی نداند که این صوم، صومی است که ردّ هدیه شارع است یا صومی است که رد هدیه شارع نیست، صحیح است گفته شود که جایز نیست و احتیاط در آن ممکن نیست. در حالی‌که شاید عقیدۀ مرحوم سید مثل دیگران باشد که تحقق صوم فقط با قصد جزمی محقق می شود، امّا اگر قصد رجایی کرد، مثلاً گفت اگر روزه به گردن من باشد این صوم من است، و اگر نباشد امساک محض است، اینجا رد هدیه صادق نیست؛ زیرا رد صوم وقتی صادق است که صوم محقق شده باشد و تحقق صوم با قصد جزمی است که در اینجا منتفی است .

از این رو در جمع بین نماز قصر و تمام هم براساس نظر مرحوم سید چون قصد مسافر شاک جزمی نیست، در صورت مکلف نبودن او به نماز تمام، اصلاً نماز تمام از او محقق نمی شود تا رد هدیۀ الهی باشد. [3]

[1] العروة الوثقى (للسيد اليزدي)، ج‌2، ص: 244، العروة الوثقى (للسيد اليزدي)، ج‌2، ص: 217.

[2] برای نمونه: العروة الوثقى (للسيد اليزدي)، ج‌1، ص: 735، العروة الوثقى (للسيد اليزدي)، ج‌2، ص: 125‌، العروة الوثقى (للسيد اليزدي)، ج‌2، ص: 141‌.

[3] برگرفته از جلسه چهارم از سال 1387 از سلسله جلسات عصر آیت الله العظمی شبیری زنجانی -دامت برکاته-