بررسی مراد از محمد بن فضيل در اسناد فقيه

توضیحات

:::

دسته: یاداشت محقق |

منتشر شده در چهارشنبه, 04 مرداد 1396 07:28 |

اگر چه مرحوم سيد مصطفي تفرشي صاحب نقد الرجال درباره «محمد بن فضيل» تحقيقاتي انجام داده است، اما صاحب «جامع الرواة» دراين‎باره زحمات فراواني كشيده است و شايد مفصل‏‌ترين بحث كتاب خود را به بررسي و تحقيق پيرامون محمد بن فضيل اختصاص داده باشد. آن‌گونه که ایشان ذکر می‎کند، در سلسله اسناد روايات، دو نفر معروف^[1] در یک عصر به نام محمدبن‎فضيل وجود دارند:

1- محمدبن‎فضيل صيرفي كوفي ازدي كه ضعيف است.[2]

2- محمدبن‎قاسم‎بن‎فضيل‎بن يسار نهدي بصري كه ثقه است[3] و در موارد بسیاری با نام جد خود محمد بن فضيل از او نام برده شده‎است.

اين دو نفر از نظر راوي و از نظر مروي عنه، در مواردي مشترك هستند و صاحب جامع الرواة راوي يا مروي عنه مختص به محمدبن‎قاسم بصري و محمدبن‎فضيل كوفي را در موارد مختلف مشخص كرده‌ ‏است^[4] که تعيين موارد مشترك نيز اهميّت و زحمت فراوان دارد.[5]

اما بحثی که در مقام مطرح است این‎که مراد از محمدبن فضيل در اسناد فقیه _كه به‎طور معمول از ابوالصباح كناني نقل روايت كرده_ چه کسی است؟ که اگر مراد بصری باشد تمام اخبار محمدبن فضیل در فقیه معتبر می‎شوند و می‎توان به آن‎ها عمل کرد.

ادلّه بر اراده محمد بن قاسم بصری از محمد بن فضیل

 براي اثبات اراده محمّد بن قاسم بصري از محمدبن‎فضیل، سه دليل ارائه شده‏است:

دلیل اول: نقل اخبار فقيه در کتب دیگر از روات اختصاصی بصری

 در فقيه، اخبار زيادي را از محمد بن فضيل يا از محمدبن فضيل عن ابي الصباح نقل شده‎است و اكثر اين اخبار را راويان اختصاصي بصری در كتبي مثل تهذيب و كافي نقل کرده‎اند. بنابراين مراد از ابن‎فضیل در تمام موارد فقيه، محمدبن‎قاسم بن فضيل است. زيرا اگر بعضي موارد آن محمد بن فضيل كوفي ضعيف بود، لازم بود مشخص نمايد و مطلق نگذارد.[6]

نقد دلیل

تمام سخنان مرحوم اردبيلي، بر پايه پذیرش اشتراک محمّدبن الفضيل و اطلاق این عنوان بر محمّدبن القاسم بن الفضيل استوار است.^[7] زیرا اگر محمّد بن الفضيل مشترك بود و امکان انصراف به محمّدبن القاسم بن الفضيل را داشت، باید مواردی يافت می‎شد كه روایتی در يك مصدر با عنوان محمّد بن الفضيل و در مصدر ديگر با عنوان محمّد بن القاسم بن الفضيل نقل می‎شد، در حالي‎كه تمام رواياتي كه در يك مصدر به عنوان محمّد بن الفضيل یا به عنوان محمّد بن القاسم بن الفضيل آمده در ساير مصادر با همين عنوان وارد شده‎است، هرچند ايشان در برخي موارد با استناد به قرائني، مراد از محمدبن‎الفضيل را بصري گرفته و همين را قرينه برای اسناد فقيه دانسته‎است.

پس شاهدي بر اصل تلخيص در نسب محمّد بن القاسم بن الفضيل یافت نشد تا عنوان محمّد بن الفضيل را عنوان مشترك سازد.

دلیل دوم: ذکر کردن طریق به بصری در مشیخه

 مرحوم صدوق در موارد زيادي با حذف تعدادي از اسامي روات از اول سند، اسناد را به صورت معلق آورده تا از ذكر مكرّر اسامي روات خودداری شود، و این طریق محذوف را در مشيخه ذکر می‎کند. به طور مثال مي‌‏گويد: «ما كان فيه عن محمدبن‎قاسم‎بن‎فضيل فقد رويته عن فلان و فلان الخ» و با توجه به اين‎كه در فقیه، فقط دو مورد از محمدبن‎قاسم‎بن‎فضيل بصری نقل كرده،[8] بسيار بعيد است كه ‏تنها به خاطر اين دو مورد، يك طريق جداگانه در مشيخه نقل كرده ‎باشد. پس تمام موارد محمدبن‎فضيل كه روايات زيادي از او نقل كرده، همان بصري ثقه است.^[9]

نقد دلیل

 مرحوم صدوق در موارد بسيار زيادي نام افرادي را در مشيخه ذکر کرده که تنها يك يا دو روايت در فقيه دارند كه تفصيل آن چنين است:^[10]

150 نفر تنها يك روایت در فقيه دارند.

62 نفر تنها دو روایت در فقيه دارند.

212 نفر تنها يك يا دو روایت در فقيه دارند.

170 نفر بيش از دو روایت در فقيه دارند.

 پس اكثر طرق مشيخه حداکثر دو بار در متن كتاب ذكر شده‌‏اند و یکی از آن‎ها «محمدبن ‎القاسم‎بن ‎الفضيل‎بن‎يسار» است و دليلي ندارد كه مراد از محمدبن‎فضيل در فقیه «محمدبن‎القاسم‎بن‎الفضيل» باشد.

دليل سوم: ذکر اسامي در مشیخه بیان‎گر مراد در اسانید

 آقاي خويی با بیان دليلی از مرحوم تفرشی می‎فرماید: مرحوم صدوق در بسياري موارد محمدبن‎الفضيل را در اول سند آورده‎است، لكن در مشيخه نام او را نياورده و فقط به محمدبن‎قاسم‎بن‎فضیل طریق ذکر می‎کند. پس مراد از محمدبن‎فضيل در اسناد فقيه، محمدبن‎قاسم‎بن‎فضيل است. سپس مرحوم تفرشی اشکال می‎كند كه از افراد زيادي نظیر ابوالصباح كناني و غير او در فقيه به نحو معلق حديث نقل شده ولي در مشيخه نامی از آن‎ها نيامده‎است.^[11]

 آقاي خويي در توضيح اشکال می‎فرماید روايات ابوالصباح در فقيه بيشتر از خود محمدبن‎فضيل است^[12] با اين حال در مشيخه نامي از وي نيست و صدوق از بيش از صد نفر در آغاز اسناد فقيه روايت كرده ولي طريق به آن‎ها را در مشيخه نياورده حتی برخي همچون ابوعبيده و بريد و جميل بن صالح روايات بسياری دارند. پس از عدم ذكر نام محمدبن‎فضيل در مشيخه فقيه نمي‏‌توان استدلال كرد كه مراد از او در فقيه محمّدبن القاسم بن الفضيل است.^[13]

نظریه مختار

 در نتیجه دلیلی بر اثبات ادعای صاحب جامع الرواة یافت نشد در عين حال، به نظر صحیح محمد بن فضيل واقع در اسانيد، حتی اگر مراد محمد بن‎فضيل‎كوفي‎ ازرقي باشد _و صحیح همين است_ مورد وثوق است و تعبير «يرمي بالغلوّ» دليل ضعف فرد نيست، لذا به گفته مرحوم شيخ^[14] با این‎که بناي نجاشی^[15] بر توثیق يا تضعیف روات است ولی به تضعيف محمدبن فضيل اعتنا نكرده‎‎است، بنابراين روايات محمد بن‎فضيل از نظر سند، مورد اعتماد بوده، و تمسك به آن‎ها بي‏‌مانع است.