حوزه های علمیه آینده روشنی خواهند داشت

توضیحات

:::

دسته: خبرنامه پژوهشی |

منتشر شده در چهارشنبه, 06 بهمن 1400 11:17 |

حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی مهریزی استاد، محقق و پژوهشگر علوم دینی، نبود درس خارج «تفقه در دین» و «فلسفه فقه»، عدم استفاده از «دانش‌های تجربی بشری»، عدم ارتباط با «مراکز پژوهشی و پژوهشگاه ها» و همچنین «خروجی‌های علمی» بسیار اندک را از مهم ترین خلاء هایی کرسی‌های درس خارج دانست و بیان کرد: اگر حوزه‌های علمیه این خلاء ها و کمبودها را رفع کند،‌می توان گفت که دروس خارج در وضعیت مطلوبی قرار دارند.

وی رفع خلاء درس خارج «تفقه در دین» را ضروری و مهم دانست به این دلیل که معتقد است: در درس خارج «تفقه در دین»‌می توان جایگاه عرصه‌های مختلف معارف دینی، جایگاه منابع دینی، نسبت و ارتباط قرآن و سنت و بسیاری از مسایل دیگر را مورد بحث و بررسی قرار داد.

استاد مهریزی تأکید دارد که اگر کسی‌می خواهد مجتهد در فقه باشد و درس خارج فقه بدهد، قبل از آن باید مجتهد در قرآن و حدیث باشد. اگر اطلاعات استاد فقه از علوم قرآن و حدیث در حد عمومی باشد، کفایت‌نمی کند و این درس خارج، مناسب نیست.

وی همچنین درباره آینده حوزه‌های علمیه گفت: حوزه‌های علمیه آینده روشنی خواهند داشت، اگر به دو مساله مهم توجه داشته باشند؛ اولین مساله اینکه از فقه خارج از توانش توقع نداشته باشند. بسیاری از مسایل، انسانی و بشری است و با فطرت و تجربه‌های عقلایی پاسخ داده‌می شود به همین دلیل نباید گمان کرد که فقه‌می تواند پاسخگوی همه مسایل باشد بلکه باید فقط در حوزه‌های مرتبط با فقه از آن استفاده شود. دومین مساله اینکه حوزه و دروس سیاست زده نشوند.

حجت الاسلام و المسلمین مهدی مهریزی در گفت وگو با شفقنا، بررسی کمی، کیفی و موضوع شناسی کرسی‌های درس خارج حوزه را امری بسیار ضروری دانست و اظهار کرد: در ابتدا از شفقنا برای ایجاد این پرونده ی بسیار مفید، لازم و ضروری تشکر‌می کنم. به نظر من یکی از فعالیت‌های بسیار مهم و بنیادی شفقنا توجه و بررسی همین موضوع اساسی است چرا که درس‌های خارج در حوزه مطالعات دینی، جایگاه بسیار وسیعی دارند، اما تا به امروز یک مقاله یا کتابی جدی درباره درس خارج و تاریخچه آن یا مولفه ها و عرصه‌های دروس خارج نوشته نشده است. به عبارت دیگر تاکنون هیچ ادبیاتی در این زمینه تولید نشده لذا پرونده شفقنا درباره دروس خارج به دلیل اینکه یک نگاه بیرونی به درس خارج محسوب‌می شود، سبب تولید یک نوع ادبیات جدید در این زمینه‌می شود و همچنین تأمل و پژوهش و تحلیل و ارزیابی این موضوع را به همراه خواهد داشت.

این محقق علوم دینی ادامه داد: آنچه امروز به عنوان کرسی‌های درس خارج شناخته می‌شود، مربوط به ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال اخیر است. از درس خارج شیخ انصاری و آخوند خراسانی یاد می‌شود اما اطلاع دیگری از سابقه درس خارج که مربوط به قبل از این زمان باشد، نداریم یا اگر هم چنین کرسی‌های بوده، عناوین و القاب آن با عنوان درس خارج شناخته‌نمی شده و شاید تنها برخی از واژه ها در بحث‌های حوزه و روحانیت در این دوره رایج شدند.

وی به پیشرفت دروس خارج پس از پیروزی انقلاب اسلامی اشاره و خاطرنشان کرد: در این چهل سال که از تشکیل جمهوری اسلامی‌می گذرد و خصوصاً در ۳۰ سال اخیر، دروس خارج توسعه کمی و کیفی پیدا کرده است. در گذشته از نظر تعداد دروس محدودیت هایی وجود داشت که امروز این محدودیت‌ها وجود ندارد و تعداد دروس بسیار است.

از نظر کیفی نیز دروس خارج به قلمروهای جدید و مختلف وارد شده است. در گذشته درس‌های خارج تنها به موضوعات رایج فقهی محدود بود و مباحثی مانند: «کتاب الحج» و «کتاب الصلاة» بیشتر مورد توجه بود ولی بعد از انقلاب «کتاب القضاء» و «کتاب الحدود» و برخی موضوعات مبتلا به اجتماعی نیز مورد توجه قرار گرفت. اما در ۳۰ سال اخیر موضوعات متنوع و جدید به دروس خارج اضافه شدند. درس خارج مسایل مستحدثه و مبتلا به جامعه مانند پول، ارزهای دیجیتال و هر چیز دیگری که مساله‌می شود، به سرعت شکل‌می گیرد. به همین دلیل دروس خارج هم از نظر موضوعات، تنوع کیفی پیدا کرده و هم یک کثرت عددی و کمی پیدا کرده که این امری بسیار نیکو، پسندیده و مثبت است، اما دروس خارج خلاء هایی هم دارند.

این پژوهشگر علوم دینی در ادامه به خلاء‌های دروس خارج حوزه اشاره و بیان کرد: علم فقه فرزند قرآن و حدیث هست به جهت اینکه تکیه گاه و مستندات اصلی فقه، قرآن و حدیث است لذا به نظر‌می رسد کسی که‌می خواهد مجتهد در فقه باشد و درس خارج فقه بدهد، قبل از آن باید مجتهد در قرآن و حدیث باشد. اگر اطلاعات استاد فقه از علوم قرآن و حدیث در حد عمومی باشد، کفایت‌نمی کند و این درس خارج، مناسب نیست. یک استاد درس خارج باید متخصص در مباحث قرآن و مجتهد در علوم قرآن و علوم حدیث باشد؛ در کرسی‌های دروس خارج این خلاء و کمبود مشهود است بنابراین اولین پیشنهاد این است که اساتید دروس خارج قبل از تدریس فقه، آگاهی‌های تخصصی و اجتهادی در علوم قرآن و حدیث را کسب کنند.

استاد مهریزی به کمبود برخی از دروس در کرسی‌های درس خارج اشاره و عنوان کرد: بسیار مناسب است در کنار پرداختن به مسایل مستحدثه و نظام‌های فقهی که به نظام سیاسی، اقتصادی و پزشکی پرداخته‌می شود، به موضوعات دیگری هم پرداخته شود. اولین بحث «درس خارج تفقه در دین» است. قرآن تأکید دارد که تفقه در دین کنید. علما از همین آیه برای اجتهاد در احکام استفاده‌می کنند در صورتی که دین مجموعه ای از اعتقادات، معارف، اخلاق و احکام‌می باشد و منحصر کردن آن به تفقه در احکام بسیار ناقص است. انحصاری کردن دین به تفقه در احکام خود را اینجا نشان‌می دهد که هنوز ما‌نمی دانیم، نسبت فقه با اخلاق و کلام چیست؟ نسبت احکام با اخلاق و معارف چیست؟ کدام مهم تر هستند و باید به کدام بیشتر بپردازیم؟ باید چه مقدار برای احکام، اخلاق، اعتقادات، باورها و معرفت‌های انسانی انرژی مصرف کنیم؟ تقدم و تأخر اینها کجاست؟ جایگاه و نسبت حدیث و قرآن چیست؟ هدف و رسالت اصلی دین چیست و قلمرو دین کجاست؟ سهم احکام و فقه و اخلاق و اعتقادات در دینداری چیست؟ اگر یک جامعه ای از نظر عبادات و احکام، سطح مطلوبی داشت، این جامعه به معنای حقیقی دیندار است؟ این ابهامات و پرسش ها نشان‌می دهد دروسی که مجموعه دین را ببیند و به این پرسش ها پاسخ دهد، وجود ندارد.

وی افزود: متکلمین‌می گویند اشرف علوم «کلام» است. در کتاب‌های اخلاقی گفته‌می شود اشرف علوم، «اخلاق» است. فقها‌می گویند اشرف علوم «فقه» است. دلیل این تعدد نظر در مورد یک موضوع خاص این است که هر یک به مساله نگاه بخشی دارند و از بیرون به موضوع دین نگاه نمی‌کنند بنابراین باید در سطحی بالاتر این نگاه ها با هم هماهنگ و یکسان شوند. مثلاً‌همانطور که یکی از کارهای هیئت دولت و رییس هیئت دولت این است که با نظارتی در سطح بالاتر، وزارتخانه ها را از نگاه بخشی بیرون بیاورد تا هماهنگ شوند. نام این هماهنگی در مجموعه دین، «تفقه در دین» است و امروز جای «درس خارج تفقه در دین» در میان دروس خارج حوزه خالی است. در درس خارج «تفقه در دین»‌می توان جایگاه عرصه‌های مختلف معارف دینی، جایگاه منابع دینی، نسبت و ارتباط قرآن و سنت و بسیاری از مسایل دیگر را مورد بحث و بررسی قرار داد.

این پژوهشگر علوم دینی با بیان اینکه «درس خارج فلسفه فقه» خلائی دیگر در میان دروس خارج حوزه است، گفت: حدود ۲۵ سال پیش در دفتر تبلیغات اسلامی مجموعه گفت وگوهایی به عنوان فلسفه فقه صورت گرفت و در چند سال اخیر هم یکسری کتاب هایی در ارتباط با این موضوع نوشته شده، اما درس خارج فلسفه فقه نداریم و کمبود آن در میان دروس حوزه مشهود است چرا که درس‌های خارج حوزه یک بخشی فقه و یک بخشی اصول است و فلسفه فقه مشرف بر آنهاست. در حقیقت فلسفه فقه پرسش‌های بنیادین فقه و اصول را بررسی‌می کند و به پرسش‌های فقهی از بیرون نگاه‌می کند و در کنار آن به بسیاری از پرسش‌های دیگر از جمله هدف فقه و نسبت فقه با کلام و علم اصول، پاسخ‌می دهد.

وی بیان کرد: خلاء دیگری که در درس‌های خارج وجود دارد عدم استفاده از «دانش‌های تجربی و بشری» است. اطلاعات استادی که درس خارج مسایل مستحدثه مانند مباحث پزشکی، سیاسی، اقتصادی، پولی و بانکی و… را تدریس‌می کند، قاعدتاً تخصصی نیست به دلیل اینکه این موضوعات تخصصی هستند و ضروری است که اساتید درس خارج در کنار خود از اساتید و متخصصان مربوط به هر رشته استفاده کنند. به عنوان مثال اگر موضوع درس خارج اقتصادی است، از اساتید اقتصاد یا حتی طلابی که به طور تخصصی درس اقتصاد خواندند استفاده شود و به صورت مشترک درس را برگزار کنند؛ استاد اقتصاد درباره موضوع درس بحث کند و استاد درس خارج مباحث شرعی و دینی را به صورت تخصصی برای شاگردان تبیین کند. برگزاری درس به صورت مشترک در دانشگاه ها متعارف است و اتفاق عجیبی نیست. و اساتید دانشگاهی صاحب نظر بسیار هستند که‌می توانند در کنار اساتید درس خارج، کلاس ها را مشترک برگزار کنند.

وی به یکی دیگر از خلاءهای کرسی‌های درس خارج اشاره و خاطرنشان کرد: درس‌های خارج از نظر تربیت شاگرد در سطح قابل قبولی هستند، اما «خروجی‌های علمی» درس‌های خارج بسیار اندک است. دانشجویی که در دانشگاه و مقطع دکتری تحصیل‌می کند، تا پایان تحصیل باید چند مقاله علمی ارایه داده باشد. یک طلبه هم باید در دوران تحصیل خود مقاله‌های علمی، بنویسد. لذا اساتید باید از طلاب بخواهند که هر سال یک مقاله فقهی بنویسند و درباره آن بحث کنند، اما شاهدیم که این رویه در کرسی‌های درس خارج حوزه بسیار کمرنگ است.

وی خلاء دیگر دروس خارج را عنوان کرد و گفت: ضروری است که درس‌های خارج در «ارتباط با مراکز پژوهشی و پژوهشگاه ها» باشند. در قم پژوهشگاه‌های حوزه و دانشگاه، فرهنگ و اندیشه اسلامی، معارف اسلامی و … به صورت تخصصی فعالیت‌می کنند، بسیار مناسب است که در این مراکز یا با همکاری این مراکز درس‌های خارج شکل بگیرد و موضوع دروس انتخاب شوند چرا که ارتباط میان پژوهش و آموزش دو طرفه است. به عنوان مثال پژوهشکده فقه دفتر تبلیغات اسلامی روی یکسری سوژه‌های جدید کار‌می کند، مناسب است که در این پژوهشکده با همین موضوعات درس خارج برگزار شود. یا این پژوهشکده سوژه ها و موضوعات جدید و جدی را آماده و در اختیار اساتید درس خارج قرار دهد تا در کلاس ها تدریس شود؛ در این صورت درس‌های خارج عینی تر و مفیدتر خواهند بود و به تبع آن دو عنصر مهم زمان و مکان در موضوعات تحقق‌می یابند، اما متأسفانه در حال حاضر چنین تعاملی کمرنگ است.

استاد مهریزی درباره مهم ترین کاستی ها و موانع برای رسیدن درس‌های خارج به وضعیت مطلوب، اظهار کرد: در ۴۰ سال اخیر به مرور تحولات و موضوعات جدیدی به وجود آمد و امروز گویی دنیا از نظر تحول و تنوع یکباره منفجر شده لذا سرعت زمانه بیشتر از پیشرفت حوزه بوده است، اما با این حال معتقدم که چندان عقب نیستیم. اگر مدیریت حوزه تدبیر کند که فعالیت ها بیش از گذشته تأثیر و فایده داشته باشند، اساتید درس خارج و دانشگاه با یکدیگر همکاری داشته باشند و به موضوعات جدید بپردازند، پیشرفت‌های بسیاری به دست‌می آید.

وی تأکید کرد: برای تدریس دروس رایج مثل نماز، جهاد و حج کتب بسیاری در دسترس است، اما درباره برخی از موضوعات منابع آماده ای وجود ندارد و استادی که بناست چنین موضوعاتی را تدریس کند به یک هفته مطالعه و استفاده از تخصص‌های تجربی و بشری نیاز دارد، بنابراین پیشنهاد دارم برخی از موضوعات که محل بحث هستند به صورت درس خارج یکبار در هفته برگزار و سپس تکثیر شود.

این پژوهشگر علوم دینی درباره وجود تفکر سنتی در درس‌های خارج که مورد انتقاد برخی از کارشناسان است، گفت: در حال حاضر تفکر سنتی به معنای مذموم آن در حوزه چندان مشهود نیست؛ بسیاری از اساتید درس خارج زیر ۷۰ سال سن دارند، از نگاه و فکر جدید برخوردارند و با مسایل و دنیای روز آشنا هستند لذا به نظرم این فضا در حوزه شکسته شده است اینکه بیشترین امتیاز به موضوعات سنتی داده شود و گفته شود اگر درس خارج استادی راجع به نماز نیست، پس این استاد کم سواد است دیگر مطرح نمی‏شود. بلکه اگر استاد درس خارج موضوعات جدیدی را مطرح کند، از بدنه و فضلای حوزه امتیاز علمی بیشتری کسب‌می کند.

وی ادامه داد: دلیل برخی از عقب ماندگی ها سرعت تحولات زمانه است. شتابی که دنیا در موضوعات برداشته، باعث‌می شود که انرژی ما به آن اندازه نباشد، ولی با برنامه ریزی شورای مدیریت حوزه و راه اندازی بخشی تحت عنوان «مطالعه درس‌های خارج حوزه» که به مطالعه بیرونی این امر بپردازد و غیر مستقیم به درس‌های خارج جهت دهد و به دنبال خروجی‌های علمی بیشتری باشد، بخشی از این عقب ماندگی جبران خواهد شد.

وی در پاسخ به این پرسش که در چه صورت‌می توان عنوان کرد که درس‌های خارج در وضعیت مطلوب و موثری هستند؟ اظهار کرد: اگر خلاء هایی که به آن اشاره کردم از جمله اینکه درس‌های خارج به «تفقه در دین» و مسایل «فلسفه فقه» بپردازند، از دانش‌های تجربی بشری استفاده کنند، با مراکز پژوهشی و پژوهشگاه‌های حوزه‌های مطالعات دینی ارتباط داشته باشد و خروجی‌های علمی افزایش یابد، در این صورت‌می توان گفت که دروس خارج در وضعیت مطلوبی قرار دارند. البته من معتقدم همه مشکلات عالَم را با درس خارج‌نمی توان حل کرد، نیازی نیست که فقه متکفل همه مسایل باشد. فقه کارکرد خاص خود را دارد و نباید با افراط و تفریط به آن نگاه کرد بلکه باید یک طریق میانه و معقول داشت.

استاد مهریزی در پاسخ به این پرسش که با ادامه روند فعلی، حوزه‌های علمیه در دهه‌های آینده همپای نیازها، پاسخگوی جامعه خواهند بود؟ گفت: حوزه‌های علمیه آینده روشنی خواهند داشت، اگر به دو مساله مهم توجه داشته باشند؛ اولین مساله اینکه از فقه خارج از توانش توقع نداشته باشند. بسیاری از مسایل، انسانی و بشری است و با فطرت و تجربه‌های عقلایی پاسخ داده‌می شود به همین دلیل نباید گمان کرد که فقه‌می تواند پاسخگوی همه مسایل باشد بلکه باید فقط در حوزه‌های مرتبط با فقه از آن استفاده شود. دومین مساله اینکه حوزه و دروس سیاست زده نشوند.

منبع: شفقنا