گزارشی از نشست علمی «معیار تحقق فجر صادق»

توضیحات

:::

دسته: خبرنامه پژوهشی |

منتشر شده در سه شنبه, 10 بهمن 1396 07:58 |

سی و دومین نشست علمی «معیار تحقق فجر صادق» با سخنرانی دکتر محمد سمیعی، مسؤول مؤسسه لواء و عضوشورای مرکز تقویم مؤسسه ژئو فیزیک دانشگاه تهران چهارشنبه 4 بهمن‌ماه 1396 در مدرسه فقهی امام محمد باقر(ع) برگزار شد. در ادامه گزارشی از این نشست است به محضر خوانندگان تقدیم می‌شود: 

شاید مایۀ تعجب باشد که وقت اذان صبح که با نزول آ یۀ ١٨٧ سور ۀ بقره در مدینۀ منوّره مشخص شد، هنوز پس از سپري شدن چهارده قرن ، محل مناقشه ، منازعه و اختلاف است. در این آیه شروع زمان امساك در روزه که همان آغاز وقت نماز صبح است، که در آیه به این صورت تعیین شده است: «وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْ طُ الأَبْیَضُ مِن الْخَیْطِ الأ سْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ». یعني و بخورید و بیاشامید تا نخ سفید از نخ سیاه سپیده دم براي شما کاملاً مشخص شود. 

اگرچه میان اهل سنت و شیعیان و دیگر فرق اسلامي در مفهوم فجر صادق اختلافي گزارش نشده ولي وقتي نوبت به تعیین مصداق مي‌رسد، هم در میان شیعیان و هم در میان ا هل سنت وقت اذان صبح به صورت‌هاي مختلف و گاهي با اختلافی زیاد تعیین مي‌شود.

فقهاي فریقین بر این مسئله اتفاق نظر دارند که فجر صادق همان فجر «منتشر» و «معترض» در افق است که پس از فجر کاذب ظهور مي‌کند ولي اینکه این صفات چه موقعي در آسمان افق شرعي تحقّق پیدا مي‌کند، محل اختلاف است.

امروزه میزان این ارتفاعِ منفي در تقویم جامعۀ اسلامي آمریکاي شمالي، ١٥ درجه، در تقویم رسمي پاکستان، ١٨ درجه، در تقویم ام القراي عربستان، ١٩ درجه و در تقویم مصر 19/5 درجه در نظر گرفته مي‌شود. البته این تنها بخشي از اختلاف موجود است و دامنۀ اختلاف‌ها در پایگاه‌های اینترنتي به حدود ٩ درجه ، یعني از ١١ تا 20 درجه زیر افق می‌رسد. 

نخستین کسي که بخشي از مشاهدات خود را در این زمینه منتشر ساخت، عباسعلي ادیب (١٢٧٦-١٣٧١) بود. 

آقای دکتر سمیعی در سال‌هاي ١٣٧٢-١٣٧٦، مجموعه مشاهداتي در گسترۀ عرض جغرافیایي مدینۀ منوره تا شهر «پاولودار» در شمال قزاقستان داشته که نتایج محاسباتي آن در لوح فشردۀ ابوثمامه و لوح فشردۀ نجوم اسلامي و همچنین کتاب قبله و اوقات شرعي شهرهاي ایران منتشر شده است.

 در پي تحقیقات و مشاهدات نجومي که دکتر سمیعی در سال هاي ١٣٧٢ و ١٣٧٣ انجام داد به این نتیجه رسیده است که میزان صحیح ارتفاع منفي خورشید در هنگام اذان صبح، حدود ١٦ درجه است. این در حالي بود که در آن زمان، ارتفاع منفي در استخراج رسمي کشور ١٩ درجه در نظر گرفته مي‌شد. پس از انعکاس مطلب به نهادهاي رسمي، تحقیقاتی به عمل آمد و گروه‌‎هایي براي رؤیت فجر اعزام شدند و در بهمن ماه ١٣٧٣ نحوۀ محاسبۀ رسمي اذان صبح کشور پس از حدود 7/١ درجه اصلاح به 7/17 رسید. در پي اعمال این تغییر، از آن پس، وقت اذان صبح بین ١٠ دقیقه (در اول فروردین ) و ١٥ دقیقه (در اول تیر) دیرتر اعلام می‌شود.

دکتر سمیعی معتقد است اختلافي که وجود داشت و هنوز هم وجود دارد، اصولاً در مباحث و محاسبات نجومي نیست بلکه در تشخیص مفهوم فجر صادق است؛ یعني زماني که شروع امساك دانسته مي‌شود. به عقیدۀ دکتر سمیعی زماني که فجر صادق در آسمان قابل تشخیص است از ارتفاع منفي ١٦ درجۀ خورشید زیر افق آغاز مي‌شود.

 در نزدیکي صبح و هنگامي که فجر   کاذب در آسمان دمیده، سپیدۀ صبح به پارچه‌اي تشبیه شده است که در آن نخ‌هاي سفید و ازرق سیاه درهم تنیده‌اند و نور مبهمي ایجاد مي‌شود. سپس در قالب استعارۀ مکنیّه، در آیه این طور مقرّر شده است که: «بخورید و بیاشامید تا زماني که نخ سفید از نخ سیاه سپیده کاملاً مشخص شود.»

طبق مشاهدات مکرّر دکتر سمیعی، زماني که نور سپیده تا حدي افزایش پیدا کند که درخشش و سپیدي آن، آن را به صورت کامل از سیاهي شب متمایز کند، زمانی است که ارتفاع منفي خورشید حداقل به ١٦ درجه زیر افق رسیده باشد. پیش از آن، اگرچه روشني مبهم موجود در آسمان در نزدیکي افق، حالت‌هاي مختلفي به خود مي‌گیرد و ممکن است نور آن کمي زیادتر شود ولي تا وقتي که تبیّن به این معني اتفاق نیفتاده باشد، تمام آن وارد فجر کاذب خواهد بود.

اینکه تبیّن به این معنا، فقط از ارتفاع منفي ١٦ درجه به بعد قابل تشخیص است، مورد اذعان طرفداران ارتفاع منفي 7/17 نیز هست. حجةالاسلام موحدنژاد پس از دقت در ١٠٠ عکس که از افق شرقي مکاني در نزدیکي شهر بم گرفته شده و سپس به صورت یک فیلم در آمده است به این نتیجه مي‌رسد که نخستین نور در افق شرقي در ارتفاع منفي ١٧ درجه و ٥٣ دقیقه قابل رؤیت است، در حالي که تنها در ارتفاع منفي ١٦ درجه و ٩ دقیقه ، نوار سفید رنگي بر لبه افق شرعی قابل مشاهده است.