ابراهیم بن الفضل الهاشمی

در برخی از اسناد نام ابراهیم بن الفضل وجود دارد که از امام صادق (ع)[1] و از این راویان روایت کرده است: ابان بن تغلب[2]، جعفر بن یحیی[3]، عمر بن یزید[4] و این راویان نیز از او روایت کرده‌اند: عمرو بن عثمان[5]، محمد بن اسلم[6]، عبد الله بن علی بن عامر[7]، جعفر بن بشیر[8]، علی بن الحکم[9]، اسماعیل بن مهران[10]، محمد بن سلیمان الصنعانی[11]، محمد بن سلیمان[12].

بررسی وثاقت ابراهیم بن الفضل

مرحوم مجلسی در مرآه العقول[13]  ذیل یکی از روایات منقول در کافی از ابراهیم بن الفضل[14]، سند این روایت را ضعیف دانسته است.[15] در مقابل مرحوم خویی ذیل همین روایت، سند آن را صحیحه دانسته«۱» [16] در حالی که خود ایشان در معجم رجال الحدیث و در هیچ یک از مباحث خویش، ابراهیم بن الفضل را توثیق نکرده و مطابق مبانی ایشان نیز نمی‌توان او را توثیق کرد.

باید دانست: ابراهیم بن الفضل در هیچ یک از کتب رجال توثیق یا تضعیف نشده و کثر الروایه نیز نیست تا بتوان از راه اکثار اجلا و راه‌هایی مانند آن، ابراهیم بن الفضل را توثیق کرد. اما به نظر می‌رسد بتوان این روایت خاص را پذیرفته و حتی شاید بتوان ابراهیم بن الفضل را توثیق کرد.

دلالت نقی الحدیث بودن راوی بر صحت روایت

امکان دارد به بیانی روایت مذکور در کافی[17] و تهذیب[18] درباره نحوه صیغه متعه و سایر روایاتی را که عمرو بن عثمان از ابراهیم بن الفضل روایت کرده[19] را پذیرفت هر چند در سند آنها ابراهیم بن الفضل واقع شده و سایر روایات او به علت مجهول بودن، تصحیح نشود.

در سند این روایت، عمرو بن عثمان الخزاز از ابراهیم بن الفضل روایت کرده و نجاشی در ترجمه عمرو به عثمان می‌نویسد: « عمرو بن عثمان الثقفی الخزاز و قیل: الأزدی أبو علی کوفی ثقة روی عن أبیه عن سعید بن یسار. و له ابن اسمه محمد روی عنه ابن عقدة کان عمرو بن عثمان نقی الحدیث صحیح الحکایات.»[20]

ظاهرا «نقی الحدیث صحیح الحکایات» در مقابل «یعرف و ینکر» است. «یعرف و ینکر» بدین معناست که روایات راوی بر خلاف اصول بوده و باید کنار گذاشته شود. اما «نقی الحدیث» بدین معناست که روایات راوی، پاک و تمیز بوده و در روایات او احادیث غلو آمیز، انحرافی و مانند آن نیست. پس از این عبارت استفاده می‌شود روایات عمرو بن عثمان از ابراهیم بن الفضل معتمد است هر چند نتوان از آن ثقه بودن ابراهیم بن الفضل را استفاده کرد. به همین دلیل نیز از قدیم روایات عمرو بن عثمان از ابراهیم بن الفضل مورد استدلال بوده و مرحوم کلینی نیز که خود رجالی بوده و در رجال کتاب داشته،  در باب الزیاده فی الاجل[21]  روایت عمرو بن عثمان از ابراهیم بن الفضل را ذکر کرده است.

باید دقت داشت: با این بیان نمی‌توان وثاقت ابراهیم بن الفضل را اثبات کرد زیرا نهایت چیزی که از کلام مرحوم نجاشی استفاده می‌شود این است که عمرو بن عثمان مراقب بوده روایت‌های مورد اعتماد و صحیح را نقل کند نه آنکه مراقب بوده از افراد ثقه اخذ روایت کند. به همین دلیل احتمال دارد عمرو بن عثمان با قرائن به صحت روایت و معتمد بودن روایت رسیده و آن را نقل کرده باشد هر چند ابراهیم بن الفضل راوی مورد اعتمادی حتی در دید عمرو بن عثمان نباشد.

این بیان در توثیق ابراهیم بن الفضل نیز صحیح نیست که نجاشی رجالی بوده و درباره احوال راویان خبره بوده است. پس اگر درباره راوی می‌گوید: «نقی الحدیث» علت صحت حدیث او را ثقه بودن مشایخ راوی دانسته است. زیرا رجالی تنها در ثقه بودن راویان خبره نبوده و درباره آن بحث نمی‌کند بلکه یکی از اموری که در فن رجال بوده و رجالی نسبت به آنها خبره است، شناخت صحت مدلول روایت و به عبارتی دیگر، درایه حدیث است.

 در نتیجه، از این بیان تنها صحت روایت عمرو بن عثمان از ابراهیم بن الفضل استفاده می‌شود و دلالتی بر وثاقت ابراهیم بن الفضل ندارد هر چند این احتمال وجود دارد که منشأ تصحیح روایات عمرو بن عثمان، ثقه بودن ابراهیم بن الفضل باشد، اما این احتمال اثبات نشده است.

روایت جعفر بن بشیر از ابراهیم بن الفضل

در سندی از اسناد فقیه[22]، جعفر بن بشیر از ابراهیم بن الفضل روایت نقل کرده اما مرحوم خویی در معجم رجال الحدیث[23]، سند فقیه را با سه نسخه ابراهیم بن الفضل، ابراهیم بن الفضیل و ابراهیم بن المفضّل نقل کرده و می‌فرماید: نسخه ابراهیم بن الفضیل صحیح است. زیرا اولا: ابراهیم بن الفضیل در هیچ یک از اسناد وجود ندارد[24] و ثانیا: معهود نیست جعفر بن بشیر از ابراهیم بن الفضل نقل روایت کرده و ابراهیم بن الفضل نیز از معصوم ع روایت کند. پس این دو نسخه صحیح نبوده و نسخه صحیح ابراهیم بن المفضّل است که شیخ[25]  او را از اصحاب الصادق ع دانسته است.

به نظر می‌رسد سخن مرحوم خویی درباره سند فقیه، صحیح نباشد. زیرا از یک سو، در هیچ یک از اسناد مشاهده نشده و مرحوم خویی نیز به سندی اشاره نکرده که در آن جعفر بن بشیر از ابراهیم بن المفضّل نقل روایت کرده و ابراهیم بن المفضّل نیز از امام صادق ع روایت کرده باشد.[26] بلکه تنها ایشان به کلام شیخ در رجال که ابراهیم بن المفضّل را از اصحاب الصادق ع می‌شمرد، تمسک جسته که ابراهیم بن الفضل نیز در دو جای رجال شیخ و با عنوان ابراهیم بن الفضل المدنی[27] و ابراهیم بن الفضل الهاشمی[28] در اصحاب الصادق ع ترجمه شده است. از سویی دیگر، هر چند روایت جعفر بن بشیر از ابراهیم بن الفضل در کتب اربعه غیر از روایت فقیه که مرحوم خویی نسخه ابراهیم بن المفضّل را در آن ترجیح می‌دهد، وجود ندارد. اما همین روایت در محاسن[29] وارد شده و در آن جعفر بن بصیر از ابراهیم بن الفضل روایت کرده و با توجه به نسخه خطی معتبری که در اختیار داریم، نسخه چاپی صحیح نبوده و جعفر بن بشیر صحیح است.[30]

حال با توجه به این که جعفر بن بشیر از کسانی است که به گفته نجاشی: «روی عن الثقات و رووا عنه‏»[31]،  می‌توان با نقل روایت جعفر بن بشیر، ابراهیم بن الفضل را توثیق کرد.[32]

همانگونه که روشن است، تفاوت این راه با راه اول در این است که مطابق راه اول، تنها روایات ابراهیم بن الفضل که از طریق عمرو بن عثمان رسیده اعتبار می‌یابد اما مطابق راه دوم، ابراهیم بن الفضل توثیق شده و خصوصیتی در راوی روایت کننده از او نیست.