مسئلۀ وجوب بازگرداندن امانت، از احکام مسلّم فقهی است که حتی در مواردی مانند امانتگذاری توسط کافر حربی نیز جاری میشود. با این حال، این حکمِ ظاهراً مطلق، در مواردی خاص استثنا میپذیرد. این مقاله با روش تحلیلی-انتقادی، به بررسی ادلۀ اطلاق این حکم، استثناهای آن (به ویژه در موارد مال غصبی و اختلاط اموال) و تعارضات فقهی مرتبط میپردازد. دلیل اطلاق حکم بر پایۀ روایات متواتر، بازگرداندن امانت، حتی در موارد زیر واجب شمرده شده است: - اگر امانتگذار، قاتل امیرالمؤمنین علی(ع) یا قاتل امام حسین(ع) باشد. - اگر امانتگذار از گروههای مخالف مانند خوارج (حروریه) یا شامیان (هواداران...
تمام اموال شخصی که ورشکسته و مفلَّس است، باید در راه تسویۀ دیونش پرداخت شود؛ چراکه ادای دین واجب است و در فرض مسئله، ادای دین متوقف بر این کار است. ازاینرو، باید به میزان بدهیاش از اموال فروخت و دین طلبکاران را پرداخت نمود. اما این حکم نیز بدون استثنا نیست: منزل و خادم استثنای این حکم در منزل و خادم است: اگر منزل بدهکار بیش از نیاز اوست، باید آن را بفروشد و منزلی به اندازۀ نیازش تهیه کند. اگر منزل به اندازۀ نیازش است، میتواند آن را نگهدارد. دربارۀ خادم نیز وضعیت به همین شکل است؛ اگر فردی خادمی...
اگر ولیّ یتیم معسر باشد و با مشکلات مالی روبرو باشد، جایز نیست که از اموال یتیمی قرض کند که سرپرستی اموالش را به عهده دارد. مگر در یک استثنا که در ادامه خواهد آمد. بررسی دلیل حکم دلیل این حکم آن است که اساسا تصرف در اموال یتیم تنها در یک صورت جایز است، و آن در جایی است که این کار به مصلحت یتیم باشد. در آیۀ کریمه تصریح شده است: «وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّىٰ يَبْلُغَ أَشُدَّهُ»[1] اما شکی نیست که جابهجایی مال یتیم به ذمۀ کسی که در فشار مالی است، خلاف...
یکی از کُنای مشترک در روایات «ابو همام» مشترک بین دو نفر است که یک طرف این اشتراک «اسماعیل بن همام» است که مرحوم برقی[1] تعبیر بصری برای او به کار برده است و از اصحاب امام رضا (علیه السلام) است و یقینا ثقه است. چند نکته در خصوص «ابوهمام» مشترک مسلم است که به آنها اشاره میکنیم:
نکته اول: ابوهمامِ ناقل از «حَکَم بن بهلول» اسماعیل است
با مراجعه به کمال الدین[2] و خصال[3] مرحوم صدوق به دست میآید که «ابوهمام»ی که حَکَم بن بهلول او نقل میکند «اسماعیل بن همام» است[4].
نکته دوم: طبقهی «اسماعیل بن همام»
در کافی[5] و محاسن برقی[6] نقل «اسماعیل بن همام» از «علی بن جعفر» وجود دارد[7] لذا «اسماعیل بن همام» قطعا از نظر طبقه متأخر از «علی بن جعفر» و در رتبه شاگردان او به شمار میرود.
از طبقه شاگردان «اسماعیل بن همام» روشن میشود که او از رجال سنههای ۲۲۰ ـ ۲۳۰ یعنی از اصحاب حضرت امام رضاعلیه السلام بوده هر چند که مرحوم برقی[8] او را جزء اصحاب حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام ذکر کرده است[9].[10]
نکته سوم: نقل بی واسطهی «یعقوب بن یزید» از ابو همام
یعقوب بن یزید همواره بلا واسطه از ابو همام نقل کرده است[11].
[1] . المحاسن، ج۲، ص: ۴۴۲،« ۳۱۱ عَنْهُ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی هَمَّامٍ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَر...».
[2] . کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص: ۲۸۴، ح ۳۷،« ِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَکَمُ بْنُ بُهْلُولٍ الْأَنْصَارِیُّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّام».
[3] . الخصال، ج۱، ص: ۴۱، ح ۳۰،« حَکَمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّام».
[4] . کتاب: خمس، سال: دوم(۷۵-۷۶)، جلسه: ۱۰۸.
[5] . الکافی (ط - الإسلامیة)، ج۵، ص: ۴۹۷،« ۴- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ:...».
[6] . المحاسن، ج۲، ص: ۴۴۲،« ۳۱۱ عَنْهُ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی هَمَّامٍ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: ...».
[7] . کتاب: خمس، سال: دوم(۷۵-۷۶)، جلسه: ۱۰۹. [۱۹] ـ برای یافتن این موارد به معجم الرجال مرحوم آقای خویی باب اسماعیل بن همام و باب الکُنی (ابو همام) رجوع شود.( معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال، ج۴، ص: ۱۱۰؛ ج۲۳، ص: ۸۹ ).
[8] . رجال البرقی - الطبقات، ص: ۵۱،« .... أبو همام، و هو إسماعیل بن همام».
[9] . البته اسماعیل در رجال برقی در زمرهی اصحاب موسی بن جعفر (علیه السلام) شمرده شده که اشتباه است، همان طور که این اشتباه در مورد ۲۰۰ نفر رخ داده و منشا این اشتباه مطمئنا این است که اوراقی از این کتاب که جاوی دویست نفر از اصحاب امام رضا (علیه السلام) بوده جدا شده و بعدا به اشتباه در اصحاب موسی بن جعفر (علیه السلام) گذاشته شده است.
[10] . کتاب: خمس، سال: دوم(۷۵-۷۶)، جلسه: ۱۰۹.
[11] . کتاب خمس، سال: دوم(۷۵-۷۶)، جلسه: ۱۰۹.