حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مرادی؛ عضو هیئت علمی مرکز فقهی امام محمد باقر(ع) قم، ۳۰ شهریور ماه در آیین رونمایی از کتاب «استناد در روش شناخت رجال اسناد» تصریح کرد: علم رجال باید از پراکندگی در‌آمده و وارد مرحله سازمان‌دهی و نظام‌مندی شود و کتاب استناد با همین رویکرد با همت آیت‌الله سیدجواد شبیری زنجانی تدوین شده است.

مرادی افزود: در طول تاریخ پر برکت شیعه، علمای طراز اول و محققان بزرگی، در علم رجال و درایه، تلاش‌های بسیاری کرده‌اند که ثمره آن آثار گرانسنگی است که مایه سربلندی جامعه علمی شیعه است؛  تلاش‌هایی که از سوی برخی از علمای شیعه با نگارش رساله‌ها و کتاب‌هایی با موضوع رجال و طبقات راویان آغاز شد که عبدالله بن جَبَله و حسن بن علی بن فضّال از نخستینِ آنان به‌شمار می‌آیند.

مرادی بیان کرد: پس از ایشان، احمد بن محمد بن خالد برقی کتاب الطبقات و کتاب الرجال را تدوین کرد. تقریبا در همان دوران، دیگر علمایی مانند محمد بن عیسی بن عبید و علی بن حسن بن علی بن فضّال  و پس از آنان، محمد بن مسعود عیّاشی  و نصر بن صباح  نیز، کتاب‌هایی رجالی نگاشتند که محور آن‌ها، بیان گزارش‌هایی درباره راویان بوده‌است. محمد بن عمر بن عبدالعزيز کَشّی هم با بهره‌گیری از این دست کتاب‌ها و دیگر اطلاعاتِ کتبی و شفاهی، کتاب رجال خویش را نگاشت که از منابع اولیه رجالی بوده‌است.

وی ادامه داد: همچنین تلاش‌هایی که افرادی مانند سعد بن عبدالله، حُـمَید بن زیاد، محمّد بن جعفر بن بُطّه، احمد بن علی عقیقی، ابن عقده، محمّد بن حسن بن ولید، محمّد بن علی بن حسین صدوق، و احمد بن حسین غضائری در نگارش کتاب‌هایی در حیطه رجال و فهرست انجام دادند که شیخ طوسی برای فهرست و رجال و نجاشی برای کتاب فهرست بسیار از آن‌ها بهره گرفتند.

این پژوهشگر ادامه داد: با تبدیل‌شدن اسناد به عنوان مهمترین راه برای اعتبارسنجی و پذیرش روایات و رواج تقسیم‌بندی روایات به چهار دسته صحیح، حسن، موثق و ضعیف، «علم رجال» صدرنشینِ فرایند اعتبارسنجی احادیث شد. در این دوره بود که برای دسترسی آسان به احوال راویان ثقه و ضعیف، علّامه حلّی کتاب خلاصة الأقوال، و ابن داوود حلّی کتاب الرجال را تدوین کردند که گزینش و ترتیبی از کتاب‌های گذشتگان، برای رفع نیازهای اعتبارسنجی روایات بود.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه از همین دوره بود که بحث‌های مربوط به علم رجال و بررسی‌های سندی، اندک اندک در کتاب‌های فقهی پدیدار شد، افزود: سپس صاحب معالم، فرزندِ شهید ثانی، در کتاب ارزشمند خویش، منتقی الجمان في الأحادیث الصحاح و الحسان، برخی مطالب رجالی را که در نگاشته‌های علمای پیش از خود آمده‌بود، بررسی و تفکیک کرد و با تبیینی روشن از آنها، راه را برای آیندگان هموار ساخت.

تدوین مصدر تحقیقات رجالی

وی افزود: وی برای نخستین بار، به اهمیت اسناد به عنوان «مصدر تحقیقات رجالی» توجه داد و تحقیقات خویش درباره اسناد روایات را با بهره‌گیری از اسناد مشابه، سامان داد. پس از ایشان نیز، علمایی چون میرزا محمد بن علی استرآبادی، محمّد بن علی اردبیلی، محمدباقر مجلسی، محمدباقر بهبهانی و سیدمحمدمهدی بحرالعلوم کتاب‌هایی رجالی تدوین کردند که بیشتر، چینشی جدید از اصول اولیه رجالی بود برای اینکه رجوع به اطلاعات هر راوی، راحت‌تر شود؛ همچنین در این کتاب‌ها، برخی مباحث رجالی از هم جدا شده و فوائد رجالی  نیز، بیان شده‌ است.

مرادی گفت: محمد بن علی اردبیلی با نگارشِ جامع الرواة (رافع الاشتباهات) بر پایه دیدگاه صاحب معالم در بهره‌وری از اسناد در تحقیقات رجالی، روشی نو را بنیاد نهاد و در ترجمه هر راوی، به اسناد وی در کتب اربعه بر پایه نام راویان وی اشاره کرد.  این روش، فایده‌های بسیاری به‌ویژه در تمییز مشترکات و توحید مختلفات و کشف تحریفات داشت؛ به‌گونه‌ای که پس از ایشان نیز، علمایی مانند آیت‌الله العظمی بروجردی  و آیت‌الله العظمی خویی  و آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی  با تدوین معجم‌های رجالی بر پایه اسناد به شیوه‌های گوناگون، گام‌های استواری در پیشبرد علم رجال برداشتند.

این پژوهشگر با تاکید به پیشرفت شگرفت در مباحث علم رجال گفت: اما پراکندگی در آثار علمی این علم وجود داشت به گونه‌ای که دانش‌پژوه ناگزیر بود برای هر کدام از مباحث منبع شناسی علم رجال، آشنایی با ساختار روایات در کتاب‌های حدیثی، نحوه توثیق و تضعیف راویان، تمییز مشترکات و توحید مختلفات، تحریف زدایی از سند، به کتاب‌های مختلف رجوع کند و نمی‌توانست به آسانی و تنها با مراجعه به یک کتاب، این مباحث را یاد گیرد. 

ضرورت بیرون بردن رجال از پراکندگی

وی افزود: به همین دلیل، در سالیان اخیر، این نیاز به شدت احساس می‌شد که علم رجال باید از پراکندگی در‌آمده و وارد مرحله سازمان دهی و نظام‌مندی شود؛ در این راستا، استاد معظم سید محمدجواد شبیری، با بهره‌گیری از تراث علمی والد مکرمشان در علم رجال، و همچنین با تحقیق و تعمیق، کوشیدند در دروس رجال و همچنین کتاب اصول الرجال، به این مهم بپردازند.

مرادی گفت: مرکز فقهی امام محمد باقر(ع) نیز با اذعان به این مطلب که در سال‌های اخیر، با تلاش بزرگان و محققان، آثار ارزشمندی در علم رجال و درایه به جامعه علمی تقدیم شده‌است؛ با بررسی بسیاری از آنها دریافت که همچنان نیاز است کتابی تولید شود که خلا آموزشی حوزه علمیه در این حیطه را برطرف می‌کند؛ از این رو، با تحقیقات متعدد علمی و با بهره‌گیری از تحقیقات بدیع حضرت آیت‌الله العظمی شبیری و استاد معظم و با اشراف استاد، جلد اول کتاب حاضر به نام «استناد در روش شناخت رجال اسناد» را تولید کرد.

این پژوهشگر تصریح کرد: محققان مرکز فقهی امام محمد باقر امیدوارند توانسته باشند، با این اثر، خدمتی به حوزه علمیه قم کرده باشند؛ و با وجود تلاش‌های بسیاری که برای اتقان و بی‌نقص بودن این کتاب کرده‌اند، با دقت و توجّه به این آموزه بزرگان که «العصمة لاهلها»، خود را از راهنمایی‌های نقادنه اساتید و محققان بی نیاز نمی‌بینند و از آن‌ها در چاپ‌های بعدی این جلد و همچنین جلد دوم که در مرحله تولید است، استفاده خواهند کرد.