ادله جواز تأخیر نیّت تا بعد از زوال در روزه واجب غیر معین -1

توضیحات

:::

دسته: یاداشت محقق |

منتشر شده در دوشنبه, 25 تیر 1397 05:47 |

مقدمه

یکی از مقوّمات عمل در عبادات، نیت عمل است و عبادت بدون نیت عمل صحیح نیست. قاعده اولیه در نیت این است که از اولین جزء عبادت تا آخرین جزء آن، عمل مقارن نیت باشد؛ ولی در مواردی شارع ارفاق کرده و تأخیر در نیت را مخلّ به عمل ندانسته است. طبق قاعده اولیه، در روزه ماه رمضان، نیت روزه قبل از طلوع فجر واجب است؛ اما روزه مستحب یکی از آن موارد ارفاق است و تأخیر نیت روزه در آن تا قبل از غروب جایز است. در این میان میزان ارفاق شارع در تأخیر نیت و به عبارت دیگر آخرین وقت نیت در دو مورد محل بحث و نظر است: یکی روزه واجب معین غیر ماه رمضان مثل روزه نذر معین؛ و دیگری روزه واجب غیر معین مانند روزه قضای ماه رمضان و کفاره و نذر غیر معین. این مقاله ادله جواز تأخیر نیت تا بعد از زوال را در روزه واجب غیر معین بررسی می‎کند. [1]

اقوال

در مورد آخرین وقت نیت روزه واجب غیر معین سه قول وجود دارد:

قول اول: جواز تأخیر عمدی تا ظهر. این قول مختار مشهور فقهاست.[2]

قول دوم: جواز تاخیر از روی عذر تا ظهر. شیخ طوسی در خلاف،[3] محقق در شرایع[4] و علامه در قواعد[5] و شهید در لمعه[6] این قول را اختیار کردند.

قول سوم: جواز تأخیر عمدی تا عصر. مرحوم ابن جنید بنا بر نقل مختلف،[7] صدوق در مقنع[8] و سبزواری در دو کتاب ذخیره[9] و کفایه[10] این قول را اختیار کرده‌اند.[11]

ادله جواز تأخیر نیت تا بعد از زوال

صحیحه حلبی

 عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: «سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُصْبِحُ وَ هُوَ يُرِیدُ الصِّيَامَ ثُمَّ يَبْدُو لَهُ فَيُفْطِرُ قَالَ هُوَ بِالْخِيَارِ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ نِصْفِ النَّهَارِ قُلْتُ هَلْ يَقْضِیهِ إِذَا أَفْطَرَ قَالَ نَعَمْ لِأَنَّهَا حَسَنَةٌ أَرَادَ أَنْ يَعْمَلَهَا فَلْيُتِمَّهَا قُلْتُ فَإِنَّ رَجُلًا أَرَادَ أَنْ يَصُومَ ارْتِفَاعَ النَّهَارِ أَ يَصُومُ قَالَ نَعَمْ»[12]

تقریب استدلال به روایت: تعبیر «أراد» در ذیل روایت « فَإِنَّ رَجُلًا أَرَادَ أَنْ يَصُومَ ارْتِفَاعَ النَّهَارِ أَ يَصُومُ قَالَ نَعَمْ» ظاهر در این است که شخص در آن روز می‎تواند روزه بگیرد یا روزه نگیرد؛ لذا هم شامل روزه مستحب می‌شود و هم شامل روزه واجب غیر معین که شخص می‎تواند آن را در آن روز یا روز دیگری محقق کند و وجهی ندارد[13] که بگوییم این تعبیر به روزه نافله انصراف دارد و شمول آن نسبت به روزه واجب غیر معین، معلوم نیست[14].

البته محدودیت استدلال به این روایت در این است که «ارتفاع النهار» به معنای اوائل روز است و تنها شامل ساعات اولیه روز یا حداکثر تا زوال می‎شود.

صحیحه اول عبد الرحمن بن الحجاج

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ فِی الرَّجُلِ يَبْدُو لَهُ بَعْدَ مَا يُصْبِحُ وَ يَرْتَفِعُ النَّهَارُ فِی صَوْمِ ذَلِكَ الْيَوْمِ لِيَقْضِيَهُ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَمْ يَكُنْ نَوَی ذَلِكَ مِنَ اللَّيْلِ قَالَ نَعَمْ لِيَصُمْهُ وَ لْيَعْتَدَّ بِهِ إِذَا لَمْ يَكُنْ أَحْدَثَ شَيْئاً».[15]

تقریب استدلال به روایت: تعبیر «یبدو» هم شامل کسی می‎شود که اختیاراً تا آن موقع نیت نکرده است و هم شامل کسی که فراموش کرده است نیت کند؛ به خلاف «یتذکر» که فقط شامل فراموشی نیت می‎شود.[16] ولی اینجا نیز مانند صحیحه حلبی، تعبیر «یرتفع النهار» موجب می‎شود که روایت تنها شامل جواز نیت در ساعات اولیه ‎روز یا حداکثر تا زوال شود.

این روایت در تهذیب به این صورت نقل شده است: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَقْضِی رَمَضَانَ أَ لَهُ أَنْ يُفْطِرَ بَعْدَ مَا يُصْبِحُ قَبْلَ الزَّوَالِ إِذَا بَدَا لَهُ فَقَالَ إِذَا كَانَ نَوَی ذَلِكَ مِنَ اللَّيْلِ وَ كَانَ مِنْ قَضَاءِ رَمَضَانَ فَلَا يُفْطِرْ وَ يُتِمُّ صَوْمَهُ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَبْدُو لَهُ بَعْدَ مَا يُصْبِحُ وَ يَرْتَفِعُ النَّهَارُ‌ أَنْ يَصُومَ ذَلِكَ الْيَوْمَ وَ يَقْضِيَهُ مِنْ رَمَضَانَ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ نَوَی ذَلِكَ مِنَ اللَّيْلِ قَالَ نَعَمْ يَصُومُهُ وَ يَعْتَدُّ بِهِ إِذَا لَمْ يُحْدِثْ شَيْئاً»[17]

صحیحه دوم عبد الرّحمن بن الحَجَّاج

«مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ حُكَيْمٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاج‏  قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ يُصْبِحُ وَ لَمْ يَطْعَمْ وَ لَمْ يَشْرَبْ وَ لَمْ يَنْوِ صَوْماً وَ كَانَ عَلَيْهِ يَوْمٌ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أَ لَهُ أَنْ يَصُومَ ذَلِكَ الْيَوْمَ وَ قَدْ ذَهَبَ عَامَّةُ النَّهَارِ فَقَالَ نَعَمْ لَهُ أَنْ يَصُومَ وَ يَعْتَدَّ بِهِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ»[18]

با توجه به تعبیر «عامة النهار» دلالت این روایت بر جواز تأخیر نیت روزه قضا (و هر واجب غیر معین دیگری با الغاء خصوصیت) تا بعد از ظهر تام است.